Nga Gëzim Llojdia*/
1.
Shkallina e parë.Silueta e manastirit në ishullin e vogël dhe të bukur me emrin Zvërnec është shfaqur për një kohë rreth shekullit 13-14,nëse s’është i kësaj kohe, mjegulla e kohës i fshinë kufinjtë,le të përcaktohet kjo vepër në qëndrimin tonë stoik ka ardhë më shpejt në jetë në shekullin e 10.
Shkallina e dytë.
Shfaqet ishull i Zvërnecit.Një pyll dhe disa ndërtesa në të verdhë.Përpara kemi një urë druri.Imazhi i saj dhe godina e manastirit enden në botimet turistike,ato kishat dhe manastiret bizantine.Ura mund të jetë mbi 1000m e gjatë, e ngushtë.Drurët e saj vende-vende kanë filluar të kalben.Ura prej druri një atraksion i bukur dhe më i veçanti, pra udha lidhëse që të shpie në ishull është bërë një vit më e vjetruar.Nën këmbët tona kërcisnin e rënkonin nga pesha,dërrasat.Kishin zëvendësuar dërrasa,mirëpo tanimë ajo urë nuk mund të mbajë më. Koha e saj dhe orët e saj kanë firuar,jetëgjatësia s’ka më limit.Të duket se nga çasti në çast,mund të thyhen,ato vetëm rënkojnë, koha,llohërat,zhegu,disa faktorë gjithsesi nëse nuk rindërtohet do të rrëzohet,d.m.th kjo kohë e urës tash e tutje quhet :“koha e fundit. Rrathët e urës prej këtij casi bëhen më të zymta.Ata shtërngonin duart,dhëmbët pas parmakëve,fëmijtë rrugëtonin në manastir.Komuna Qendër dhe institucioni religjioz fetar,që administron manastirin dhe godinat duhet të hedhin sytë tek një urë tjetër. Kjo urë ekzistuese nuk mund të shërbejë më,ngase në motet me erë,shi,kalimi për në ishull mbetet i rrezikuar.A do ta zerë dimri tjetër urën?
Në ishull ndodhet Manastiri:”Fjetja e Shën Mërisë” apo Hyjlindeses një ndërtim tipik bizantin.Ky monument është i stilit të veçantë.Kujtojmë se dikur kamë shkruar: Murgu i fundit nga ky manastir është larguar në vitet ‘67. Pas këtij viti u dogj edhe biblioteka e pasur e manastirit.Ngrehina në këtë ishull e ndërtuar nga dora e mjeshtrave,bekuar në gurët e themelisë,që kishte parë murgjë të lodhur nga lutjet dhe punët e manastirit,pra atë dimër kur u shkrua:”Feja opium për popullin”u pa se c’mund të bëhej me ngrehinën përtej ujërave,ngrehina mbijetoi,por mbeti stallë me banorë:” kuajtë e lodhur” të kooperativës.Pra sic shkuan punët,ngrehina i shpëtoi rrëzimit.D.m.th:” gjumi i vdekjes” gjendej larg.Nuk do të kishte rrëzim,por ’kohë të llangosur,që do të vuante tërësisht këto pasoja të shpërbërjes në një katastrofë të pritshme.
2.
Manastiri tregon një ndërtesë,ose kompleks ndërtesash , i cili përfshin lagjet e brendshme dhe të vendit të punës (s) e monastics,nëse murgj apo murgesha , dhe nëse jetojnë në komunitete apo vetëm ( eremitët ).Manastiri në përgjithësi përfshin një vend të rezervuar për lutje, që mund të jetë një kishëz , kishë apo tempull , dhe mund të shërbejë si një oratori .
Shkallina e tretë:Etimologjia e fjalës : Manastiri vjen nga fjala greke μοναστήριον , neut . i μοναστήριος – monasterios nga μονάζειν – monazein ” për të jetuar e vetme ” [ nga μόνος rrënjë – monos ” i vetëm “( murgjit e krishterë fillimisht të gjithë ishin eremitët ) ; prapashtesë ” – terion ” nënkupton një ” vend për të bërë diçka ” .
Shkallina e katërtë:Nëse themeluesi i jetës manastiriale thuhet në një broshurë Pakomi i cili lindi dhe jetoi në Egjipt gjatë shekullit IV. Ai krijoi komunitetin e parë të njerëzve, që jetonin të veçuar dhe i përkushtoheshin vetëm besimit. Këta njerëz u quajtën murgj dhe jetonin në kuvende, nga ku i largoheshin jetës së përditshme dhe kërkonin në vetmi paqen dhe qetësinë. Ata kishin si detyrë kryesore që ti luteshin zotit së bashku kurse pjesën tjetër të kohës e kalonin duke ju përkushtuar zejeve, shkrimit të librave, kopjimit të traktateve, veprimtarive të tjera, etj.Duke e njohur si praktike qëllimin se çfarë ishin manastiret në literaturë citohet kështu Manastiri është një institucion i veçantë që vepron brenda kishës si organizatë fetare zyrtare. Mirëpo cili ishte objekti dhe përse shërbente ai? Ai përbëhet nga një objekt në formë katërkëndëshi ku në qendër të tij është vendosur kisha, e cila zakonisht mban emrin e një figure të Panteonit Kristian. Kisha rrethohet nga një oborr i gjerë rreth të cilit janë vendosur një kishëz më e vogël, banesat e murgjve, mensa (trapezeria), punishtja, depot, stallat, etj. Manastiret ndërtoheshin në vende të veçuara, dhe të mbrojtura larg qendrave të banuara.
3.
Shkallina e pestë:Ishte llohe dimri,gjithsesi kur u bënë përpjekjet e para nuk mbetet shumë përcaktuese stinë-ardhja .Çfarë po e bren objektin?Qysh në hyrje të tij do të ndeshësh gjurmët e një restaurimi që është kryer në vitin 2003.Sakaq në mëndje,gjurma ka lënë qartazi mënyrën se ky lloj restaurimi.Pllaka guri me një shtresë llaci.Pllakat me ngjyrë,tej orgjinalietit.Ku është ngjyra gri? Një shtresë pllakash majolike,me ngjyrë të kuqe ishte filluar të shtrihej në dyshemenë e pjesës së jashtme të tij, por që ishte braktisur. Ka pasur një ndërhyrje nga DRMK dhe është bërë mirë sepse shtresa e pllakave bashkëkohore do të mbulonte gjurmët e historisë shumë shekullore, që ruan manastiri. Madje ato pllaka mund të hiqen për efekt sepse kanë krijuar një shëmti dhe shenjë të një pune që tregon mungesën e restautorëve. Manastiri ruan bukurin e tij në formën origjinale ashtu sikurse ai u rezistoi kohëve me mjegull dhe shekujve të jetës së tij.
4 kolona kryesore janë të degraduar deri në shkallën e fundit. Duke njohur përbërjen e tyre rreziku që shtohet bëhet edhe më prezent .Ngase ditët kalojnë ,por restaurim i objektit s’duket fare në horizont .Madje kjo bëhet kryesore duke njohur edhe faktin që këto kolona kërkojnë ndëryrhje të menjëhershme sidomos nga specialistët e monumenteve për t’i rikthyer ato në pozicionin e tyre fillestar. Gjurmët e restaurimit të ndërhyrjes rreth 11 vjet më parë shfaqen qartazi si punime të kryera jo me cilësi dhe jashtë parametrave.
Ndërhyrjet që janë kryer nga personeli që aktualisht zotëron pronësinë dhe kryen rituale fetare janë të dhimbshme. Kabllo, që përshkojnë që dalin e hyjnë kudo. Në këtë thesar që ende ruhet i tillë duhet të ndërhyhet me projekt restaurimi.Si pronësi është e kishës por duke qenë një monument kulture ai kërkon një ndërhyrje te specializuar në një kohë të shpejt marrë si shenjë edhe nga vizitueshmëria e madhe e frekuentimit në rituale fetare por më shumë nga vizitat turistike të qindra të huajve që e kanë të regjistruar nëpër guida turistike. Ky monument kërkon ndërhyrjen e shtetit për të nxjerre një fond të nevojshëm për punime restaurues dhe mirëmbajtje objekti. Gjendja e saj tejet e trishtueshme, po shpie drejt rrënimit një ndër monumentet historike fetare me peshë në rajonin e Vlorës.I cilësuar si një ndër perlat religjioze që ende qëndron në këmbë, Manastiri i Zvërnecit, po shket vajtueshëm nën peshën e dhimbjes erozionit mos vënies dorë dhe shpresës që tek shqiptarët vdes e fundit.Nuk ka dhimbje më të madhe për njerëzit që merren me trashëgiminë kulturore kur shikojnë gjendjen në të cilën është katandisur ky objekt monumental.
5.
M. Karrocieri ing,pedagog në “Pavarësia” ka realizuar një projekt për restaurimin e
këtij objekti religjioz në funksionim prej 10 shekujsh. Në problematikën urgjente ai ka konstatuar dobësimin e 4 kolonave të portikut,dobësimi i xhuntimi të llacit lidhës,në 4 zona të tjera,në nëdë rhyrjet, që këshillon ing Karrocieri janë :përforcimi i kolonave të portikut materiali prerë prej shkëmbinj sedimentar,ambient agresiv cikle lagje – tharje kanë cuar në gë rryerje sipërfaqë sore.Dobësimi struktural vetë m i portikut kolapsi i kolonave do të conte në rrëzimin e një pjese të harqeve si dhe i catisë së portikut .Përforcimi i kolonave të portikut – ndërhyrja e dallueshme e rikthyeshme strukturalisht e pranueshme.
6.
1 km nga qyteti i hershë m i Treportit,në ishullin e Zvë rnecit,gjendet monument që ka rëndësi dhe peshë në objektet e kultit dhe të historisë së ndërtimit arkitekturor në rajonin e Vlorës.Gjiri i Nartës në perëndim të qytetit ka një ndër ishujt magjepsës me një bukuri të jashtëzakonshme.
4.
Manastiri “Fjetja e Hyjlindëses”.Shqyrtimi i studiuesit prof.dr. Aleksandër Meksit.Kisha e Shën-Mërisë së Manastirit të Zvërnecit është e tipit “kryq i lirë” me kupolë,shkruan Meksi. Ajo mbart në vetvete dy faza ndërtimi, duke u veçuar në pjesën e vjetër dhe atë të re. E vjetra përbëhet nga Naosi (salla) dhe Narteksi (parasalla). Naosi ka formën e një kryqi të lirë, ku krahët lindore dhe perëndimore janë më të gjatë se krahët jugore dhe veriore. Ai përbëhet nga absida, një protezës gjysmërrethore dhe diakonikoni. Pjesën më të madhe të tij e zë tamburi me kupolën, i cili është ndërtuar me gurë e copa tullash të vendosur me llaç midis tyre. Narteksi është pjesa tjetër e ndërtimit të vjetër që përfaqësohet nga një zgjatim katërkëndor. Ndërsa pjesa më e re e kësaj kishe përbëhet nga ekzonarteksi (Portiku) dhe këmbanorja. Ekzonarteksi është ndërtuar me të njëjtën teknike si pjesa e vjetër e kishës dhe është shtuar më vonë. Fasada e tij përbëhet nga shtatë harkada të mbështetura në gjashtë kolona, të cilat janë ndikim i arkitekture romake në atë bizantine. Në pjesën perëndimore të kishës ndodhet këmbanorja, e cila mund të jetë e të njëjtës kohë ndërtimi me ekzonarteksin.
5.
Në të djathtë të manastirit, ku gjenden varrezat.Aty gjendet Marigoja prej vitit të më rgimit 1932. Ka edhe një gojëdhënë që letra e një të afërmi ka nxitur autoritete e kohës të gjejnë varrin e Marigosë, i cili gjendej brenda manastirit në të djathtë të tij poshtme kishte një kryq hekuri te ngulur ne toke. Ndërkaq duhet që pastrimi i vegjetacionit përreth këtij objekti të bëhet ndoshta edhe 4 herë në vit ,duke njohur faktin e zhvillimit të madh të vegjetacionit në këtë zonë bregdetare. MTKRS duhet të nxjerre fonde për këtë vepër dhe në bashkëpunim me institucionin religjioz që e ka në përdorim do të mund të bëjnë restaurimin në kohë për ti ruajtur thesarët e kësaj trashëgimie kulturore. Manastiri i Zvërnecit aktualisht ka dy funksione të rëndësishme.
Në të këtë objekt kryhen ritual fetaret ndër më të përmendurat është 15 gushti ditëlindjen e Shën Mërisë e cila festohet qysh nga mbrëmja dhe fjetja në territorin e ishullit pas ritualeve të shumta të kishës dhe shoqërimi në mëngjes me degën e dafinës. Funksioni tjetër është turizmi kulturor që tërheq mjaftë vizitorë. Mirëpo ka nevojë për restaurim edhe ura mund të jetë 1km ndërtuar prej druri e cila lidh dy brigjet përmes lagunës në ishull për te manastiri. Duhet përmendur edhe një fakt që shumë organizime shoqatash kanë realizuar projekte për këtë lagunë e pasuri të listuara në trashëgimin kulturore,mirëpo gjurmët që ato kanë lënë edhe këtu në ishull janë vetëm ndonjë epitafë dhe më shumë prej tyre, asgjë.Pas teje ishulli magjik,dafinë e qiparisë.
Ndërtesat religjioze i cek muzgu. Lëmë një lutje:
”Prift -po rrëzohet manastiri!Erdhëm u ngopëm me ajër, madhështin e tij e ishullit pa kufij, po ikim ,a të kthehemi vitin tjetër, lamtumirë …..
*Ms.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve
Prift, po rrëzohet Manastiri!
UNIVERSITETI I BUFALO I SHBA DO TE STUDIOJE NE LAGUNEN E NARTES
Universiteti i Bufalo SH.B.A në lagunën e Nartës do të studjoi mënyrën e përhapjes së komuniteteve më të hershme bujqësore në Evropë dhe reagimi për efektet e ndryshimet klimatike që kanë ndodhur 8,200 vjet më parë/
Nga Gëzim Llojdia/
1.
Universiteti i Bufalo në Neë Jork SH.B.A do të fillojë në verë gjatë periudhës 30 qershor – 4 gusht, 2014, një program veror të quajtur : “ Árkeologjia në Shqipëri” i përqëndruar në lagunën e Nartës të gjirit të Vlorës.Universiteti Bufalo njihet në shtetin amerikan me më shumë se 375 programe, me degë si arkitekturë dhe planifikim, arte dhe shkenca,mjekësia dentare,arsim,inxhinieri dhe shkenca të zbatuara,ligj-drejtësi,mjekësia dhe shkencave biomedical, farmaci dhe shkenca farmaceutike shëndeti publik dhe shëndeti professional, punë sociale ka gjithçka që nevojitet për të arritur qëllimet akademike dhe profesionale .
2.
Vendzgjedhja e kryerjes të shkollës së verës është Laguna e Nartes mjedis i larmishm një zonë ligatinore pranë Vlorës , Shqipëri shkruan në programin që u paraqitet kandidateve ,Universiteti i Bufalo. Laguna është vendosur në një vend strategjik , ashtu siç është demonstruar nga afërsia gjeografike me një nga rrugët më të famshëm të antikitetit,Via Egnatia -dikur lidhte Romën me Konstandinopojën . Vetëm pak kilometra në veri , është Apollonia e lashtë , një koloni e themeluar në shekullin e 6 pes . Tre Faqet e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s , Berati , Butrinti dhe Gjirokastër janë gjetur në afërsi si zona përreth vendit është shumë e larmishme në ekologjinë e saj ,variacioni kulturor ,
Monumentet historike.Afërsia me Greqi dhe Italinë ka dhënë rajonit atmosferë multi – kulturore , i patejkalueshëm nga çdo tjetër në Europe .Vlora është qyteti i tretë më i madh në Shqipëri . Një qytet legjendar.Pamje e maleve të larta, plotëson panoramën e qytet në lindje dhe jug, të Shqipërisë.Shpallja e pavarësisë nga( Perandoria osmane) u shpall për herë të parë në Vlorë , e cila pak kohë u bë selia e qeverisë së parë shqiptare. Afërsia me Italinë e Greqinë , ka dhënë cilësi multikulturore,të dukshme sidomos në aktivitetet e përditshme dhe kuzhinë . Gjiri i Vlorës shënon kufirin në mes deteve Adriatik dhe Jon , duke e bërë qytetin një nga zonat më turistike të Shqipërisë .
3.
Programi i ditëve të punës që ky universitet prestigjioz ka ndërmarë dhe do të kryej në verën e këtij viti në lagunën e Nartës është një program akademik.(UB) Universiteti i Bufalos, Arkeologjia në programin veror , në lagunën e Nartës, ka për qëllim të hetojë mënyrën e përhapjes së komuniteteve më të hershme bujqësore në Evropë dhe reagimi i këtyre fermerëve të hershëm për efektet e ndryshimet klimatike që kanë ndodhur 8,200 vjet më parë .
Hulumtimi dhe gërmimet në të Lagunës së Nartës do pajisë studentët me një kuptim të hollësishëm të germimeve arkeologjike.
Metoda dhe teori , një përvojë të dorës së parë të gërmimit modern dhe metodologjia e sondazhit .Studentët do të fitojnë një total mbi 6 kredi të suksesshëm.Arkeologjia , e cila ofron një fushë intensive dhe arkeologjike të dobishme dhe përvojë laborator universitare dhe pasuniversitare për studentët të interesuar për arkeologjinë dhe përbëhet nga veprimtarit e përditshme sic janë: gërmimet , leksione mbrëmje dhe udhëtime javore në terren në pikat kryesore kulturore të rajonit . Programi përbëhet nga prezantime , seminare dhe diskutimet me specialistë vendorë dhe ndërkombëtarë dhe përfshin të gjitha aspektet e arkeologjisë , antropologjisë dhe historisë . Studentët do të ekspozohen, si studiues dhe student nga Shqipëria dhe vendet e saj fqinje ,të Ballkanit të tilla si Greqia, Maqedonia , Serbia dhe Kosova , do të jenë ftuar të marrin pjesë në këtë veprimtari vërtetë ndërkombëtare dhe multi – kulturore .
Gjatë kohës së tyre në Shqipëri, studentët do të jetojnë në një hotel të madh në Nartë, një fshat turistik në brigjet e detit Adriatik, jo shumë larg nga qytet i këndshëm i Vlorës. Guzhina shqiptare do ofrojnë 3 vakte në ditë. Cilësia e ushqimit është shquar, si rajon është i famshëm për llojet e gatimit
Në këtë shkollim vere do të pranohen studentët e diplomuar të regjistruar në SHBA të
Kolegjeve të akredituar apo universiteteve me interes në fushat si:antropologji, arkeologji, historia arti, kulturë ,studime të trashëgimisë, histori, studime muzeale, apo art.
Nga “”AREE PROTETTE APPULO ALBANESI”të dhëna studimeore për Lagunën e Nartës
Vendodhja:Laguna e Nartes eshte vendosur ne zonen Vlore-Myzeqe, ne pjesen jugore te deltes se Lumit te Vjoses. Ajo perfshin zonen nga Grykederdhja e Vjoses deri ne Kepin Triport. E gjithe zona prej Grykederdhjes se Vjoses, perfshire fshatrat Bishan, Novosela, Cerkovina, Panaja, Narta, karakterizohet nga dominimi i fushes bregdetare aluviale qe shtrihet gjate bregdetit te ulet ranor.
Pershkrimi i zones:Laguna e Nartes ka nje siperfaqe ujore rreth 42 km2, prej te ciles 14 km2 perdoren per prodhimin e kripes ne minieren e kripes se Skrofotines. Thellesia e lagunes shkon nga 0.70 m ne 1.50 m. Ky kompleks, qe eshte me i madh se vete Laguna e Nartes, perfshin tipe te ndryshme mjedisesh natyrore si dunat ranore te zhvilluara ne afersi te grykederdhjes se Lumit Vjosa, pylli Mesdhetar i pishave (Pishe Poro Vlore), shtreter te vjeter lumenjsh, ligatina te vogla bregdetare, kripore, toke kripore e pakultivuar dhe toke bujqesore ne lindje te zones.
Hidro-gjeomorfologjia:Procesi baze gjeomorfologjik eshte akumulimi dhe depozitimi i reres kryesisht nga brendesia dhe nga deti. Proceset hidro-gjeomorfologjike ne lagune jane te lidhura me rrjetin me te afert hidrografik, kontributin e materialeve solide te aluvionit te lumenjve te vegjel (kryesisht gjate periudhes se dimrit), dhe gerryerjes shkaktuar nga thyerja e valeve te Detit Adriatik.
Mjedisi ligatinor:Laguna e Nartes ka nje siperfaqe totale prej 4000 ha dhe thellesi maksimale prej 0.8 m. Aktualisht 1/3 e siperfaqes se pergjithshme eshte e okupuar nga pans kripe. Laguna e Nartes lidhet me detin nepermjet dy kanaleve artificiale, veriorit dhe jugorit. Ne pjesen Jug-perendimore te lagunes gjendet nje ishull i mbuluar me qeparisa, te cilet fshehin ne brendesi nje manastir te vogel dhe interesant.
Ne saje te nje shkembimi te ulet uji me Detin Adriatik, thellesise se vogel dhe avullimit intensive gjate stines se thate siperfaqa totale e lagunes peson nje reduktim prej 30%. Laguna e Nartes eshte nje nga lagunat e Shqiperise qe po peson nje degradim shume te shpejte ne saje te prurjeve shume te kufizuara te ujit te detit dhe ujerave te embla rrjedhimisht laguna eshte subjekt krizash te shpeshta distrofike. Llojet me te pasura te makro-zoobentos (gjallesa te thellesise ne nivel te pergjithshem) jane bivalvoret Cardium edule dhe krustacet si Gaforrja. Iktiofauna eshte e ngjashme me ate te Lagunes se Karavastase, por paraqet dominim te Ngjalave, Aterines, Celikut dhe llojeve te ndryshme te Qefullit. Laguna strehon nje avifauna interesante vecanerisht gjate periudhes se dimrit. Zogjte qe ndeshen me shpesh ne lagune jane: Pula e ujit, Cafka e përhime, Karabullaku i detit, Karabullaku i vogëi, Kredharaku i vogël, Kuqla qafëgjelbër, Rosa kërre, Kryekuqe e madhe, Marsakja, Bajza, Çafka e madhe e bardhe, Çafka e kuqërremtë, Laraska e detit, Qyrylyku këmbëqirizë, Pulëbardha kokëzezë, Pulëbardha e argjendte.
Mjedisi tokesor:Pyjet e kesaj zone jane mbjelle rreth 30-40 vjet me pare. Llojet dominante jane Pisha e egër dhe Pishë e butë, ndersa niveli i meposhtem i pyllit formohet kryesisht nga Mersina, Shqopa e egër, Xina dhe Dëllinja e kuqe. Bimet barishtore jane shume pak te perfaqesuara. Midis llojeve me te zakonshme jane Vulpia e tufëzuar, Shpargulli gjethemprehtë, Badhra verore. I nje interesi te vecante jane speciet endemike si Salepi shqiptar. Vegjetacioni kripedurues eshte kryesisht i pranishem gjate bregdetit Verior dhe Veri-Lindor te Lagunes se Nartes dhe ne kufi me grykederdhjen e Lumit Vjosa. Gjate periudhes se veres zona mbulohet nga vegjetacion (halofitik) kripedurues i formuar kryesisht nga Atroknemë shkurrëz, Atroknemë e rimtë, Ambruk, Fshesë e rëndomtë, Kulmak bregdetar, Xunkth i butë, Marinë e dalmacisë, Marinë e Hampeanit. Ky lloj vegjetacioni zevendesohet gradualisht nga shoqerime bimore te Kallamishtes, Shavarit gjethegjërë e Shavarit gjethengushtë gjate brigjeve te lumit, gjoleve me uje te kripur dhe atyre me uje te embel. Dunat ranore te kesaj zone perfaqesojne shembujt e vertete te dunave qe haseshin shpesh pergjate gjithe bregdetit Adriatik Shqiptar. Duke arritur ne disa pjese lartesine deri ne 4-5 m ato mbulohen nga nje bimesi tipike e dunave ranore te dominuara nga Amofilë e ranishteve qe i japin fizionomi kesaj bimesie.
Aktiviteti njerezor:Pervec nje aktiviteti te paket bujqesor ne tokat e bonifikuara ne zone jane praktikuar aktivitete te tjera si peshkimi, pylltaria, nxjerrja e kripes (Narta), gjuetia,etj. Zona e Nartes eshte gjithashtu e njohur per vreshtarine e saj dhe prodhimin e vererave te cilesise te larte.
Vlerat kulturore:Ne kete zone dhe rreth saj gjenden zona te ndryshme historike te tilla si Ishulli i Zvernecit ne Lagunen e Nartes me Manastirin e Shen Merise shek. 13-14 Pas Krishtit, dhe zona arkeologjike e fshatit te Nartes me ngulimet e hershme te Aulones (e pa germuar ende) dhe qyteti i Vlores.
Statusi aktual mbrojtje/ruajtje:
Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit te Ujerave, nepermjet Drejtorise se Sherbimeve Pyjore te Vlores eshte pergjegjese per administrimin e zones ligatinore te Nartes. Me vendim te Qeverise Nr. 680, date 22.10. 2004, zona ligatinore e Nartes (duke perfshire edhe lumin e Vjoses, sikunder dhe territoret rrethuese) jane percaktuar si Terren i Mbrojtur Ujor dhe Tokesor.
QYTETI PA SHKRIMTARËT- I VDEKUR SIGURISHT
Vlora-është i vetmi qytet që ka një lulishte të bukur me emrin “Lulishtja e Shkrimtarëve”
Klubit të shkrimtarëve “Petro Marko”nderohet me titullin:”Mirënjohje e qytetit të Vlorës
NGA GËZIM LLOJDIA/
1.
Për çfarë shërben një shkrimtar?Nëse marrim një pikëvështrim teologjik, shkrimi mund të jetë ligj, sikur ka treguar Zoti kur ia ka dhënë Moisiut Dhjetë Urdhëresat të gdhendura në gur. Shkrimi gjithashtu mund të jetë profeci, sikurse është provuar kur Zoti ka shkruar në mur në oborrin e Darius, duke i hapur rrugë disidentëve dhe artistëve grafikë.Jezusi nga Nazareti i ka shtuar mundësitë e misterit duke shkarravitur në rërë në skenën e Testamentit të Ri me një femër të akuzuar për tradhti bashkëshortore. Origjinat e Kuranit dhe Librit të Mormonit, për shembull, tregojnë se shkrimi mund të jetë mjeti me të cilin zbulesa fillon rrugëtimin drejt besimit.
2.
Një qytet pa shkrimtarë c’ngjyrë do të kishte?I vdekur,sigurisht.Arsye e gdhendur thjeshtë:Citojë Ylli press që shkruan: George Orëell ka shkruar se njerëzit janë shtyrë të shkruajnë për katër arsye kryesore: për politikë, për të regjistruar ngjarjet historike, për të shprehur ngazëllim estetik, apo thjesht në mënyrë që egoja e tyre të mund të prehet në qendër të vëmendjes.Dhe cilët janë mardhëniet e shkrimtarët me pushtetin: “Shkrimtarët gjithmonë kanë pasur marrëdhënie të tensionuara me pushtetin, të vërtetën dhe realitetin…
Shqipëria është vend tipik,ku kanë ngjarë ndodhi, që kanë cënuar marëdhëniet mes shkrimtarëve dhe pushtetit:Censura, burgimi, mërgimi, vdekja: këto kanë qenë repertor i pandryshueshëm i ndëshkimeve për përmbysje të zgjuar.
3.
Është e pamundur ,të shpjegohet gjithë historia e një klubi të vecantë shkrimtarësh,që kanë një lulishte me emrin e tyre,kanë seli,promovojnë botime duke ndikuar drejtëpërdrejt në jetën kulturore të një qyteti.
Portreti i një Klubi Shkrimtarësh.Gjënden në katin e dytë të ndërtesë shumkatëshe të komfortit“Conadi”.Rreth 300m hapësirë.Në murre piktura,një bibliotekë me botime të shkrimtarëve dhe disa koleksione të piktorit dhe shkrimtarit Luan Toto.Myrteza Mara,kryetar i Klubit të shkrimtarëve “Petro Marko”,Vlorë zbulon historikun e thjeshtë të këtij klubi krijuesish.
“ Shoqata, (sot Klubi) e shkrimtarëve “Petro Marko” të qytetit të Vlorës është themeluar më 19 Qershor 1998, nga një grup nismëtarësh, poetë, shkrimtarë dhe intelektualë të pasionuar që menduan se ishte koha më e përshtatshme për të ngritur një “digë” të qëndrueshme për të grumbulluar prurjet e vrullshme letrare dhe ti kthente ato në dritë kulture. Ishte gjallë poeti i rrallë dhe i veçantë për fëmijë, Ferhat Çakërri, i cili me shkëndijat e syve dhe shpirtin të tij miratoi dhe mbështeti këtë nismë. Ishte Qerim Skënderaj, Myrteza Mara, Dr. Zeko Braho, Bardhosh Gaçe, Idajet Jahaj, Seit Seitaj, Anastas Bita, Xhemil Lato, etj., që hodhën themelet e para të kësaj “dige”.
Duke ndjekur traditën e figurave të shquara të letrave shqipe: Petro Markos (Nderi Kombit), Ali Asllani (Nderi i Kombit), Shevqet Musaraj, Odise Grillo, Aleks Çaçi, Andrea Varfi, Spiro Çomora, Fatos Arapit dhe brezave të mëvonë, poetët dhe shkrimtarët e qytetit të Vlorës kanë arshivuar vepra të arrira letrare.Kryetari i parë i shoqatës “Petro Marko”, deri në vitin 2000 ka qenë z. Qerim Skënderaj, që sot jeton në Itali.
Radhët e anëtarëve të klubit janë shtuar e shtohen jo vetëm nga krijuesit me stazh, si Petraq Truja-pedagog, Agron Dine-piktor, Arben Meksi-arkitekt, Petraq Kote-poet, Petraq Pali, Gudar Toto-pedagog, Fahri Shaskaj-historian, Luan Vrioni-piktor, Irfan Bregu-shkrimtar-gazetar, etj., por edhe talentet e reja, të cilët kanë gjetur përkrahje dhe mbështetje të vazhdueshme, si Edilberta Mitro, Evis Çelo, Simon Xanini, Eduard Frakulla, Elona Likaj, Lorela Veshaj, Evisa Maskaj, Meli Bocaj, etj. Në këtë Klub kanë shfaqur dëshirën dhe janë bërë anëtarë edhe shumë poetë e shkrimtarë shqiptarë që jetojnë në gjithë kontinentet, si Fatmir Terziu-Londër, Kozeta Zylo, Rajmonda Mojsiu, Dalan Luzaj-SHBA, Vasil Qesari-Francë, Silvana Bekri-Finlandë, Robert Martiko-Korfuz, Lediana Kapaj-Strasburg, Mimoza Hametaj, Simon Xanina dhe Teuta Gjata-Itali, Arqile Gjata-Athinë etj.
Në nëntor të vitit 2010, u vendos ndërrimi i emrit të shoqatës në Klub i Shkrimtarëve “Petro Marko”, me kryetar z. Myrteza Mara dhe sekretar Gëzim Llojdia. Sukseset e anëtarëve të Klubit “Petro Marko” në fushën e krijimtarisë janë të dukshme, të prekshme dhe shumë prej tyre të nivelit bashkëkohor. Vlerësime dhe opinione pozitive, brenda e jashtë vendit, për autorë e vepra të ndryshme, duke filluar nga prozatorja Vilhelme Vranari (Haxhiraj), Luan Toto, Myrteza Mara, Qerim Skënderaj, Idajet Jahaj, Leka Skëndaj, Enver Qama, Luto Memokondi, Albana Hodaj, Çlirim Hoxha, Sinan Elmazi, Pali Shtëmbari, Gëzim Llojdia, Pëllumb Velo, Albana Lulaj etj.
Veprimtaritë e Klubit “Petro Marko” janë të shumta e të larmishme, marrëdhëniet bashkëpunuese me klube dhe shoqata analoge si në Greqi-Klubi “Drita”, në ShBA-Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptarë, në Kosovë-dega e Lidhjes së shkrimtarëve Mitrovicë e Gjilan, në Fier, Lushnjë, Elbasan, Korçë, Durrës, Sarandë, etj. kanë dhënë e japin një frymë dhe kulturë të re jo vetëm në fushën e njohjes e shkëmbimit të përvojave, por edhe të emancipimit letrar e qytetar.
Vlen të përmendet organizimi dhe zhvillimi i simpoziumit për veprën e Prof. Dr. Isuf Luzaj, më 8 korrik 2011. Klubi Petro Marko e shpalli këtë personalitet me përmasa ndërkombëtare “NDERI I KLUBIT PETRO MARKO”. Ceremonia u zhvillua në sallën e Universitetit Pavarësia. E pranishme z/ministrja e kulturës Zana Turku, Prof Xhevat Beqaraj-referues, Bujar Leskaj dhe Dr. Prof. Gjergj Sinani. Po ashtu promovime të mirëorganizuara, për veprat letrare dhe ekspozita pikture, fotografike e karikature janë bërë e bëhen vazhdimisht nga Klubi “Petro Marko” dhe si gjithmonë, promotorët e gjithë kësaj lëvizje Myrteza Mara dhe i palodhuri Gëzim Llojdia.Mbresëlënëse ka qen vizita në shtëpinë e Petro Markos, nga z.Myrteza Mara, Fatime Kulli e Luan Toto, si dhe homazhi në varrin e Petro Markos në Dhërmi-27 dhjetor 2012. Në bashkëpunim me Klubin “Drita” u bë vizitë urimi në shtëpinë e Dritero Agollit, me rastin e 80 vjetorit të lindjes, po ashtu në saj të këtij bashkëpunimi klubi “Petro Marko” u bë mbështetësi kryesor gjatë kurorëzimit me titullin e lartë “Nderi i Kombit” i personalitetit të shquar të letrave dhe diplomacisë shqiptare, Ali Asllani.
Gjashtë pjesëtarë të klubit “Petro Marko” janë anëtar të Akademisë Europiane të Arteve, ndërsa tre shkrimtarë (M Mara, V Vranari, L Toto) janë nderuar me titullin “Mirënjohje e qytetit të Vlorës” nga Bashkia e qytetit. Po ashtu tituj nderi për anëtarët e klubit janë dhënë edhe nga Komuna e Novoselës për fabulistin Pëllumb Velo, nga Kanina për zonjën V. Vranari. Komuna Vllahinë ka vlerësuar me titullin e lartë “Qytetar Nderi” shkrimtarin Myrteza Mara. Por tituj nderi dhe stimuj të ndryshëm ndanë edhe Kryesia e klubit “Petro Marko”. Kështu, janë vlerësuar me titullin “Nderi i Klubit” Qerim Skënderaj, Liljana Gjika e Nase Jani, ndërsa është bërë traditë që në fund të çdo viti ndahen diploma për krijimtarinë më të mirë. Një bashkëpunim dhe mbështetje Klubi “Petro Marko” ka me Bashkinë, Bibliotekën e qytetit dhe me Insitutin e librit dhe të promocionit, “Toena”, si dhe me DAR Vlorë, duke zhvilluar konkurse dinjitoze midis shkollave të mesme. Është i vetmi qytet që ka një lulishte të bukur me emrin “Lulishtja e Shkrimtarëve”.
Nase Jani,Kryetar i Klubit të Shkrimtarëve Shqiptarë në Botë “Drita”,shkruan:Kush shkon në klubin “Petro Marko”, që ndodhet në katin e dytë të Universitetit “Pavarësia”, do gjej përherë shkrimtarin dhe piktorin Luan Toto, këtë burrë me pamje fisnike dhe mikpritje po aq fisnike e miqësore, i cili ka vënë në dispozicion mjedisin aq modest dhe komod. Kontributi personal i z. Mara në pajisjen me tavolina, karrige dhe raft-bibliotekë i ka dhënë funksionin e duhur këtij mjedisi, i cili është vizituar edhe nga personalitete në fushën e letërsisë si dhe miq shkrimtarë nga Kosova dhe qytete të tjerë të vendit. Aty mblidhen herëpasëhere shkrimtarët, diskutojnë, promovojnë, recitojnë vargje, madje edhe këndohet kënga labçe. Aty janë të ekspozuara pikturat e Luanit, si dhe një koleksion mjaft interesant me mbi 400 çakmak të tipave të ndryshëm. Nga ky koleksion u dhurua Dritero Agollit edhe çakmaku-“Topi i Mato Grudës” dhe Luani mori dhuratë nga Driteroi një çakmak që e kërkonte por nuk e kishte në koleksion!
Portreti i klubit “Petro Marko” në Vlorë çdo ditë e më shumë merr dritë dhe lartësi sepse është gjetur dhe funksionon fryma e mirëkuptimit, e respektit dhe e dashurisë për letërsinë, për njeri-tjetrin. Sepse drejtohet nga njerëz pasjonantë dhe të pakursyer që e duan krijimtarinë letrare, e duan dhe nderojnë qytetin e tyre, Vlorën tone-poete, siç kam qejf ta quaj.Unë ndjehem i nderuar që jam anëtar i këtij Klubi që mban emrin e njeriut të shquar të letrave shqipe “Petro Marko”.
Klubit të shkrimtarëve “Petro Marko” Vlorë në ditën botërore të librit ju dha titulli:”Mirënjohje e qytetit të Vlorës”,nga Kryetari i bashkisë Vlorë.Me këtë titull u vlerësuan edhe krijuesit e klubi të shkrimtarëve : Vangjel Pici, shkrimtar, dramaturg,Gëzim Llojdia, shkrimtarë,publicist.
4.
-Përse shkruajmë,thotë në librin e tij shkrimtari Sulejman Mato: “Secili për një arsye të tij.-thotë Sartri,- Për ndonjërin arti është një mënyrë ikjeje, për një tjetër një mënyrë përvetësimi.” “Unë shkruaj për vete dhe për miqtë e mi, thotë Borges, -unë shkruaj për të bërë të durueshëm kalimin e kohës”Shkrimtari Vath Koreshi, duke iu përgjigjur kësaj pyetjeje u shpreh: ” E shkruara është si kolla.” Përgjigja më interesante që unë kam dëgjuar është“ Sepse…”Sipas arsyetimit tim, shkrimi është një mënyrë shkarkimi i mbresave dhe emocioneve, i ngjarjeve dhe personazheve realë dhe imagjinarë. Ashtu si reja e mbushu me shi që kërkon të shkarkohet diku, edhe shkrimtari që zotëron aftësinë e të treguarit, zbraz poshtë në tokë, here pas here, me vetëtima dhe bubullima , gjithë ngarkesat emocionale.Dëshira për të shkruar fillimisht lind si një hobi, më pas shndërrohet në ves, në një moshë më të pjekur, ajo i në nshtrohet disa qëllimeve të tjera, më të larta. Të shprehurit ka lidhje me ndjenjën e qytetarisë së gjithsecilit. Të jesh qytetar i lirë dhe i pajisur nga natyra me një talent të veçantë, jo vetëm për sa i përket mënyrës së shprehjes, por edhe mesazheve që dëshiron t’u përcjellësh bashkëkohësve të tu”.
Prandaj kjo është arsyeja që një qytet do të ishte vdekur pa shkrimtarët e tij.
AULONA INTER FOLK 2014
Festivali Folklorik AULONA I NTER FOLK 2014 është një festival i orientuar për muzikën folk /
Nga Gëzim Llojdia/
1.
Festivali Folklorik AULONA I NTER FOLK 2014 është një festival i orientuar për muzikën folk i cili filloi me Festivalin e Parë nga data 9-11 Maj 2009,kurse Edicioni i 6-të i “Aulona International Folk Festival” do të zhvillohet në qytetin e Vlorës nga datat 10-12 Maj 2014. Organizator i Festivalit është Qendra Kulturore “Aulona“, Vlorë. Festivali paraqet shfaqje nga folk, të realizuar nga grupet dhe muzikantë popullore.Në 5 vitet e krijimit të tij ai ka paraqitur interpretues nga zhanret bashkëkohore të lidhura, të tilla si folku i vendeve nga vijnë grupet pjesmarrëse.
2.
Festivali mbahet kryq e tërthor qytetit duke sjellë muzikë popullore dhe jetën popullore për shumë njerëz.Festivali filloi si një përpjekje e parë në ditët kur në qytetin e jugut startonte sezoni i turizmit.Cfarë karakteri ka ky spektal i madh popullor, që gjallon qytetin jugor më ta madh në jug te vendit.Sejmen Gjokoli shprehet:Festivali ka karakter burimor e spektakolar dhe është pjesë e Turizmit Kulturor të qytetit bregdetar. Data e hapjes së Festivalit do të jetë 10 Maj 2014. Kjo është edhe dita e çeljes së Sezonit Turistik të Vlorës për vitin 2014.Parashikohen të marrin pjesë rreth 10 Ansamble nga shtete të ndryshme të Europës e Botës si dhe grupe të ftuara nga Vlora e qytete të ndryshme të vendit. Festivali është pjesë e Kalendarit të CIOOF-it dhe mbështetet në parimet e tij.Festivali zhvillohet në skenë të hapur ku, nata e fundit do të jetë Koncert I Madh me numura të zgjedhura.Për të gjitha Grupet pjesëmarrëse ndahet Emblema e Festivalit ndërsa për Grupin më të mirë jepet Kupa e Festivali
3.
Një historik të këtij evenimeti kulturor është i vetmi ndër festivalet folk i cili mbahet në Shqipëri dhe që kapjesmarrje nga grupet folku të botës.
Festivali “Aulona International Folk Festival“ zhvillohet në qytetin bregdetar të Vlorës,Shqipëri. Ky Festival organizohet nga Qendra Kulturore “AULONA“ (më parë me emrin “Bilbilat e Jugut“) e cila është subjekt juridik privat që vepron në bazë të Legjislacionit shqiptar në fushën e kulturës dhe trashëgimisë kulturore. Aktiviteti synon të mbetet tradicional dhe shoqëron çeljen e Sezonit Turistik të qytetit të Vlorës në çdo muaj Maj. Festivali mbahet mbi bazën e donacioneve të ndryshme në partneritet me Bashkinë e qytetit, Dhomën e Tregëtisë dhe institucione apo subjekte të tjera të interesuara, vendase apo të huaja. AIFF është një festival i drejtpërdrejtë folklorik, mbështetet në parimet e C IOFF-it dhe drejtohet nga një Komitet Organizator (Staf) i përbërë nga personalitete dhe njerëz të artit e kulturës. Festivali i Parë është mbajtur nga data 9-11 Maj 2009.
4.
Grupet pjesmarrëse këtë herë mbrijnë nga qytete të ndryshme të botës pa haruar traditën e grupeveve folku të Kososvës,Maqedonisë dhe Arbëresheve të Italisë.
ANSAMBLI FOLKLORIK “ BILBILI” – Vlorë, SHQIPËRI
Ansambli Folklorik “ Bilbili” është krijuar në vitin 1994 , në qytetin e Vlorës dhe është në juridiksin të Qendrës Kulturore “ Aulona “, Vlorë.
Në përbërje të Ansamblit është grupi i Iso-polifonisë dhe ay i valleve tradicionale.
Ka një jetë mjaft të pasur artistike dhe pjesëmarrje në shumë aktivitete kombëtare e ndërkombëtare.
Është pjesëmarrës i Folkloriadës së Parë Botërore , Hollandë, 1996 por edhe në mjaft Festivale Nderkombëtare Folku si Moldavi, Lituani, Itali, Turqi, Maqedoni, Kosovë, Poloni, Kroaci etj.
Drejtor Sejmen Gjokoli
Ansambli “Kemajl Aziz” –Viti, KOSOVË
Ansambli i Këngëve dhe Valleve “Kemajl Aziz” -Viti është trashëgimtar i shoqërisë kulturore artistike “Lajmëtari”nga Vitia, e cila vepronte në periudhen e para luftës së vitit 1998-1999.
Me emrin e ri ka vepruar pas vitit 2003 duke mbajtur emrin e dëshmorit të luftës Kemajl Aziz.
Kjo shoqëri me aktivitetet e veta arriti që të rrisë anëtarësinë dhe të gjallërojë jetën kulturore në bashkinë e Vitisë. Në këtë periudhe 10 vjeçare ky ansambël ka ndërtuar një karrierë, duke u nominuar me shume çmime të rëndësishme.5 çmimet të para në festivale kombëtare-ndërkombëtare;7 çmime të dyta;7 çmime të treta;
Ka marrë pjesë në 11 festivale ndërkombëtare si në Bullgari, Turqi, Shqipëri, Maqedoni etj;Ka pasur një mori pjesëmarrjesh në festivalet kombëtare në Shqipëri, Kosovë, Preshevë, në Mal të Zi etj Drejtor: Arianit Hetemi
Ansambli “ Bizovac”, Bizovac, KROACI
Ansambli “ Bizovac” është nga qyteti i me të njejtin emër nga Kroacia.Themeluar në vitin 1968.Ky grup është i shquar për shkak të kostumeve të pjesëtarëve të tij. Kostumet nga Bizovaci janë shumë të veçantë në Kroaci dhe shquhen për autenticitetin e tyre.
Grupi i kërcimtarëve dhe këngëtarëve drejtohen nga “orkestra – tamburitza”.
Tambura është një instrument me tela që u prezantua gjatë dominimit turk në Ballkan. AI është instrument kombëtar në Kroaci.
Ka marrë pjesë në shumë festivale si Maqedoni, Poloni, Hungari, Turqi, Hollandë, Bullgari, Itali, Francë, Gjermani etj.
President : Srecko Vukovic
Ansambli “ Jahi Hasani “, Gostivar, MAQEDONI
Shoqëria Kulturore Artistike “Jahi Hasani” Cegran – Gostivar është themeluar në vitin 1974.Karakteristikë për këtë grup folklorik janë vallet dhe këngët tradicionale, instrumentat e vjtër muzikor dhe kostumet tradicional nga rajonet e Pollogut.
Kjo shoqëri artistike kulturore , përveç aktiviteteve brenda vendit, është prezantuar me sukses të madh në disa festivale ndërkombëtare si Bosnjë dhe Hercegovinë, Turqi, Zvicër, Poloni, Shqipëri etj.
Është fituese e disa çmimeve kombëtare dhe nderkombëtare.
President i grupit është Zani Mehmedi
Il Gruppo Folkloristico “CITTA’ di PALAGIANELLO”, Taranto, ITALI
Grupi folklorik “Qyteti i PALAGIANELLO” u krijua me qëllim rivlerësimin, veçanërisht ruajtjen në kohë të trashëgimisë së madhe historike e kulturore të të gjithë Italisë jugore dhe të provincës së Tarantos. Grupi Folk “Qyteti i PALAGIANELLO” eshte themeluar në vitin 1982 . Në vitin 2009 grupi ishte i ftuar në Festivalin e 60-të Botëror të Kërcimit në Dizhon –Francë, duke marrë çmimin e madh. Grupi me udhëheqësit dhe artistët e tij prezanton në një shkollë të mesme leksione mbi traditat, muzikën, folklorin, këngët tradicionale dhe vallet . Është grup me pjesmarrje të jashtë zakonshme festivalesh brenda dhe jashtë Italisë si Greqi, bullgari, Qipro, Francë,Rumani,Serbi, Austri etj.
PRESIDENTI : Vittorio Coriglione
Ansambli “ Silesiane”, Katovicë, POLONI
Ansambli i Këngëve dhe i Valleve “Silesianie” në Universitetin e Katovicës, Poloni eshte themeluar në vitin 1977.Ka marrë pjesë në shumë aktivitete kombëtare dhe nderkombëtare . Anëtarët e ansamblit nuk do ta harrojnë një koncert në Vatikan gjatë audiencës private me Atin e Shenjtë Gjon Pali II, sikurse në Korenë e Jugut gjatë Kupës së Botës të FIFA-s, apo në Kinë në Ekspozitën Botërore në Shangai.
Ka marrë pjesë gjithashtu në festivale folklorike në Portugali, Francë, Bullgari, Turqi, Brazil, Hungari, Siri, Qipro, Gjermani, Lituani, Kore, Danimarkë, Serbi, Rusi, Jordani, Izrael, Kinë , Bosnjë dhe Hercegovinë etj.
Ansambli “Uchetilite”, Sofie, BULLGARI
“Mësuesit” është krijuar në 1960 në Sofie nga Z. Boris Valkov. Përgjatë gjithë këtyre viteve ansambli ka patur një numër koncertesh, jo vetëm në Bullgari, por edhe nëpër botë. Është fitues i medaljeve të arta në të gjitha festivalet republikane (kombëtare). Gjithashtu është fitues në disa festivale ndërkombëtare –“Sëpata e artë” në Belgjikë, “Sëpata e argjendtë” në Poloni,“Gjerdani i artë” në Francë,etj.
Ansambli ka vizituar venda nga Evropa, Azia, Australia dhe SHBA. Tani drejtor është z.Dimiter Manov, një Artist i Nderuar dhe fitues i “Oskarit Botëror për Folklorin 2012”.
Ansambli “ Epirus “, Selanik, GREQI
Ansambli ” Epirus ” me qendër në Selanuk është themeluar në vitin 1983 kryesisht me inisiativë të studentëve.
Qëllimi i krijimit ka qenë dhe mbetet mësimi dhe përhapja e Valleve tradicionale greke , kryesisht nga Epiri por edhe pjesë të tjera të Greqisë.
Përveç mësimit të valleve anëtarët e grupit shtojnë njohuritë kulturore tradicionale si dhe vetëdijen kombëtare. Ansambli ka një veprimtari të gjetë kombëtare dhe ndërkombëtare. Është pjesëmarrës në disa festival nderkombëtare si Turqi, Bullgari, Croaci, SHBA etj
President : Stefanos Fasias
NJE UDHETIM I TRISHTE NE LAGUNEN E ORIKUMIT
Nga Gëzim Llojdia/
1.
Laguna e Orikumit një ndër dy lagunat e gjirit të Vlorës po shkon gradualisht drejt origjinës së saj ,kënetizimi i një hapsire ujore që u bonifikua në vitet e socializmit.
Qyteti aktual i Orikumit thuhet në një studim të kyrer nga kjo bashki , është ndërtuar dhe banuar në mes të viteve 1945-1961. Ai është i vendosur në afërsi të qytetit të lashtë të “Orikut”. Ky qytet i lashtë përdorej edhe për komunikimin me Greqinë (Korfuzin) dhe gjithashtu ishte vetëm 40 kilometra nga Italia (Otranto) përtej detit, duke e bërë atë një pikë ndalimi të përshtatshëm për udhëtim në mes të Greqisë dhe Italisë. Burimet e hershme e përshkruajne atë si një Liman, apo port, por në fund ai ka arritur statusin e një qyteti dhe rreth 230-168 p.e.s ku dhe hodhi në përdorim monedhën e vet me legjendën e Orikut.Ai kishte një rëndësi ushtarake nën sundimin romak, duke shërbyer si një bazë gjatë luftërave të Romës me Ilirët dhe me Maqedoninë ishte qyteti i parë që u mor nga Jul Çezari gjatë pushtimit të tij të Epirit dhe është i dokumentuar në luftërat e tij civile. Osmanët e quajtën Orikumin “Pashaliman, Porti i Pashait “, dhe Laguna ende mban këtë emër, si dhe Baza Ushtarake e Marinës Shqiptare.
Një udhëtim i shkurtër, në këtë zonë tregon qartë shenjat në fillesë dhe gjurmët që laguna ka vite që ka hyrë në këtë process ,ndërkohë ka filluar kënetizimi i saj duke vendosur nën pushtetin e ujit cdo ditë sipërfaqe, që dikur ishin të mbrojtur nga masat që zbatoheshin për ruajten e saj.Kanalet qarkulluese të ujrave janë bllokuar dhe kjo situatë ka vijuar që prej viteve’90 duke qenë edhe një prej shkaqeve të kënetizmit të saj.Hidorvori në vitet e fundit ka punuar me një pompë të vetme duke lejuar ujërat të depërtojnë përtej barrierrave duke shtuar kështu sipefaqen që prishej nga bonifikimi drejt kënetizmit.Rruga kryesore që shkon drejt lagunës deri tek kisha është ngrënë vende vende nga uji dhe udhëtimi nëpër të mbetet i frikshëm për shkakun e ujërave që rrisin sipërfaqen dhe pranin e tyre.Mbyllja e dy pikëtakimit të ujërave me detin sic ishte pranë postbllokut të parë dhe tek pastblloku i dytë( u hap tre vjet më parë ),krijuan kushte të favorshme për ta kthyer në një kënetizmi të plotë dhe ti rikthyer lagunës tokat e mara prej saj 25 vjet më parë.
2.
Laguna e Orikumit ,shtrihet ne fundin jugor te gjirit te Dukatit shkruhet në:( Ruajtja e ligatinave dhe ekosistemeve bregdetare ne rajonin e Mesdheut,plan Menaxhimi Kompleksi:LlogoraRreza e Kanalit Dukat, Orikum, Tragjas, Radhime,Karaburun,Drafti perfundimtar Dhjetor, 2004)dhe eshte e lidhur me detin me ane te nje kanali.Ne ditet e sotme kane mbetur vetem 130 ha te lagunes se meparshme te madhe Orikumit (PashaLiman). 25 vjet me pare si rezultat i disa punimeve kulluese dhe ndertimit te nje argjinature u thane rreth 400 ha te lagunes se meparshme.Ne te njejten kohe shpyllezimet intensive kane ndryshuar ne menyre drastike karakterin e zones. Sasia e reshjeve gjithashtu eshte ulur.Shume prej tokave bujqesore aktualisht jane braktisur ose perdoren kullotje jo intensive Rrjedhimisht, vegjetacioni natyror ka pushtuar pjese te konsiderueshme te tokave te meparshme te kultivuara dhe te pyjeve.Rrjedha e ujit te fresket ne lagune si dhe uje kembimi midis detit dhe lagunes eshte reduktuar. Kjo ka ndryshuar hidrologjine e lagunes. Pjesa bregdetare e Lugines se Dukatit, ka nje origjin
aluvionale me nje siperfaqe te perafert prej 1000 ha. Kjo eshte zona, ku eshte e vendosur laguna e Orikumit,130 ha.Cdo qeveria prej viteve ‘90 e ka vendosur në prioritet e saj.Programet duke eshpallur zonë të mbrojtur nuk kanë dhënë rezultat.Asnjë masë nuk është marë për mbrojtjen nga kënetizimi i lagunës.
Sipërfaqja e lagunës së Orikumit normalisht është 105 Ha,thuhet në studimi:Përmirësimi i Mbulimit dhe Efikasitetit të Menaxhimit të Zonave të Mbrojtura Detare dhe Bregdetare (Studim Socio-Ekonomik ) Zona e Mbrojtur Detare dhe Bregdetare ( ZMDB) Karaburun – Sazan, dhe mund të shkojë 115 Ha kur niveli i ujit në lagunë është i lartë e ndikuar nga kushtet klimaterike. Mesatarisht thellësia e lagunës shkon nga2.8 në ne 3.0 metër.
Që prej vitit 2003, laguna administrohet nga një shoqëri private e quajtur “Kthesa”, e cila është e liçensuar për shfrytëzimin e saj dhe është përgjegjëse për mirëmbajtjen e lagunës. Ndërmarrja operon me 2-3 varka të vogla të quajtura “sandale” me përmasat 3.8 – 4.0 ml të gjata. Numri i peshkatarëve që punojnë në lagunë nën menaxhimin e “Kthesës” është 9 (nëntë) në total. Kjo ndërmarrje ka krijuar rregulla me qëllim mbrojtjen e Lagunës. Bazuar në këto rregulla, përgjatë periudhës Shkurt – Maj, peshkimi në lagunë është i ndaluar. Dajlani dhe kanale të tjera komunikuese të lagunës me detin janë të hapura me qëllim qarkullimin e ujit dhe rifreskimin e ujit të Lagunës së Orikumit. Periudha e peshkimit në lagunë është Shtator – Janar. Rrjetat e peshkimit janë të tipit 32 mm dhe 40 mm (madhësia e nyjeve) dhe ata nuk përdorin rrjetat standarte prej 24 mm, me qëllim që të mos peshkojnë peshq të vegjël. Si rrjedhojë peshkimi nga amatorët apo persona të tjerë, me përjashtim të peshkatarëve të “Kthesës” është i ndaluar. Kjo për shkak të përdorimit të dinamitit nga disa persona, vite më parë. Katër lloje peshqish mund të kapen në lagunë: kocja, qejfulli, ngjala dhe levreku. Molusqet e lagunës janë shumë të rëndësishëm në terma ekonomike dhe ekologjike. Rudipates decussatus dhe Venerupis aurea janë dy lloje kryesore në këtë zonë.Prodhimi mesatar vjetor i peshkut në Lagunën Orikum është 100 Kv dhe rreth 15-20 Kv molusqe të cilësisë së lartë dhe shumë të preferuara në treg. Prodhimi vjetor i peshkut është luhatur midis viteve 2003 – 2011. Periudha më e mirë produktive ka qenë në vitet 2003 – 2004, më vonë përgjatë viteve 2005 – 2008, u evidentua një pakësim i prodhimit të peshkut dhe si rrjedhojë dhe pakësimi i të ardhurave të anëtarëve të shoqërisë. Shoqëria “Kthesa i rriti investimet për mirëmbajtjen e lagunës në 2008 në shifren rreth 50,000 dollarë, ndërsa në përgjithësi shpenzimet vjetore janë mesatarisht nga 25,000 deri në 35,000 dollare.
Në vitin 2008, shoqëria investoi në bërjen operacionale të kanalit të dytë komunikues ose siç e quanin peshkatarët “kanali i dytë mbështetës”. Ata kuptuan se pakësimi i peshkut vinte si rrjedhojë e ujit të lagunës. Precipitimi, avullimi dhe hyrja e ujit të fresket kishte ndikuar në natyrën e lagunës. Një kanal komunikimi nuk ishte i mjaftueshëm për sa kohë laguna kishte ndryshuar parametrat e saj fizike dhe kimike. Si rrjedhojë nevojitej një rifreskim apo qarkullim intensiv i ujit.
3.
Laguna e Orikumit okupon pjesen me te ulet te nje fushe me pjerresi te bute dhe eshte vendosur ne rajonin e Vlores prane bazes ushtarke te Pasha Limanit (pjesa perendimore) dhe Bashkise se Orikumit ne Lindje.Pershkrimi i zones:Laguna e Orikumit ne vetvete ze nje siperfaqe prej130 ha ndersa fushat e ulta rrethuese te Dukatit mbulojne rreth 1000 ha. Zona perbehet nga nje fushe e ulet me prejardhje nga material solide te depozituara prej lumit te Dukatit. Laguna ka nje thellesi maksimale prej 3 m dhe lidhet me detin nepermjet nje kanali te vetem me gjatesi 50 m. Laguna rrethohet nga nje dige ne drejtimin Lindje-Jug, ku nje stacion pompimi nuk lejon rrjedhjet e ujerave te embla ne lagune. Ne pjesen Jug-Lindore te lagunes gjendet nje ish-mocalishte e drenazhuar ne trajten e nje toke torfe te pasur. Per arsye te shkembimit te ulet te ujit me detin dhe ri devijimit te lumit te Dukatit (15 vjet me pare), i cili me pare perfundonte ne lagune, i gjithe ekosistemi ka pesuar nje ndryshim te rendesishem te rregjimit te ujit. Pylli original i fushes lymore pothuajse eshte zhdukur.
Mjedisi ligatinor:Laguna e Orikumit eshte ne nje zone ushtarake te kufizuar dhe eshte perhere e lidhur me detin nepermjet nje kanali. Ne pjesen jugore te lagunes, ka nje prurje te kufizuar te ujerave te embla. Llojet e mepareshme te habitateve dhe bimesise se ujerave te embla dhe te kripura jane zevendesuar nga habitate tipike te ujerave te kripura dhe te njelmeta. Laguna eshte e pasur me Cladophora sp. dhe mjaft fitoplanktone qe konsistojne kryesisht ne dyatome (Chaetoceros, Ciclotella, etj) dhe peridine (Prorocentrum). Gjallesat e thellesise jane gaforret (Carcinus aestuarii) dhe molusket (Cerithium vulgatum), (Murex trunculus), (Muricopsis inermis), (Bulla striata), (Venerupis pullastra), Butake (Cardium edule), (C. glaucum). Laguna eshte e prirur ne vitet e fundit ndaj nje rritjeje te vazhdueshme te gaforreve qe bashke me ndryshimin ne bashkesine e algave mund te interpretohet si tregues i zhvendosjes se te gjithe ekosistemit drejt eutrofikimit. Kallamishtet jane mjaft te zhvilluara pergjate pjeses perendimore te lagunes. Ky lloj habitati eshte ruajtur nga prurjet e ujit te embel nga disa burime te vogla sikunder edhe nga nje kanal kullues ne kete pjese te lagunes. Kufijte Jug-Jug perendimore te lagunes jane te formuar nga shoqerime te makieve si Xine , Mersine, Mrete, dhe kufijte Jug-Juglindore kane shoqerime te Kallamishteve, Ambrukut, Kulmakut bregdetar, Xunkthit te bute, Fsheses se rendomte. Gjiri eshte shume i pershtatshem per zogjte migrues, por gjenden vetem pak vende te pershtatshme pushimi per ta. Rezerva e rendesishme e peshkut rrit mundesine per Karabullaket, Cafkat e medhaja te bardha dhe Cafkat gri. Peshkimi dhe rritja e peshkut ne lagune nuk jane shume te rendesishme. Kryesisht peshkohen Ngjalat, Venerupis pullastra dhe Koca.
Mjedisi tokesor:Vlerat e dikurshme biologjike te kesaj zone jane reduktuar ne menyre drastike si rrjedhim i veprave kulluese. Zona ka ruajtur dicka nga rendesia e dikurshme per dimerimin e shpendeve dhe zogjve te ujit.Aktiviteti njerezor:
Pjesa me e mire e zones nuk eshte e arritshme per arsye te nje baze ushtarake detare akoma ne funksion. Toka bujqesore qe e rrethon eshte ne pjesen me te madhe e abandonuar dhe aktualisht perdoret per kullotje jo intensive. Peshkimi ne zone nuk eshte aktivitet i rendesishem.
Turizmi:Zona ofron mundesi te mira per zhvillim ekoturizmi, por deri tani nuk eshte shfrytezuar nje mundesi e tille per arsye te rendit te kesaj zone. Keto mundesi nuk jane vetem per zonat arkeologjike, por gjithashtu per floren dhe faunen shume te pasur te kesaj zone. Mundesi te mira per zhvillimin e turizmit i dedikohen plazhit mjaft te bukur me zall dhe uje te paster. Laguna ka habitat te duhur per zogjte e ujit dhe gjithashtu per specie te tjera. Midis pengesave te mundshme per zhvillimin e turizmit ne kete zone mund te listojme gjithashtu ekzistencen e bazes ushtarake detare (Pasha Limani). Nje aspekt i rendesishem per vlerat e Lagunes se Orikumit eshte prezenca e qytetit te lashte dhe historise se tij. Ngulimi i hershem i Orikumit daton ne Shekullin e 3-te Para Krishtit. Ai u be nje qender e rendesishme tregetare per kohen. Me vone u be nje port i rendesishem Turk (Pasha Limani). Ndermjet gjetjeve te rendesishme arkeologjike ne kete zone mund te permendet nje amfiteater te vogel jo plotesisht te shkallezuar.
Statusi aktual mbrojtje/ruajtje:Zona eshte e vetmja qe nuk perfshihet ne rrjetin e zonave te mbrojtura ne Shqiperi. Ajo mbrohet ne nje fare menyre nga forcat ushtarake prane zones. Drejtoria e Sherbimit Pyjor ne Vlore eshte pergjegjese per administrimin e zones, por duke qene e percaktuar si Park Arkeologjik administrohet gjithashtu edhe nga Ministria e Kultures.
Emërtimet si pjellë e natyrës
Nga Gëzim Llojdia/
1.Autori Tafil Skëndo Caca ka sjell një libër interesantë i cili vlen të hulumutohet për natyrën e problemit që ai mbart.Emërtimet pjellë e natyrës e cila ka si qëllim një studim të hollësishëm për të shqyrtuar prejardhjen e mjaftë prej emrave si dhe vendeve më së shumti në Shqipërinë e jugut dhe më gjerë saj.Është një përpjekje serioze dhe që kërron vëmëndje për punë që ka nisur autori.Kjo është një fushë e gjerë dhe në rradhë të parë kërkon gjykim shkencor që më së miri duhet bërë nga studies të kësaj fushe ,por që në vendin tonë janë mjaftë të rrallë si vet fusha.Autori ka sjell në disa kapituj gjykimet etij për mjaftë nga emrtimet të cilat ai i ak grupuar në 10 kapituj.Vendosja e emërtimeve sipas zhurmave,emërtime sipas ekzistencës së ujit,emërtimet sipa pamjes dhe karakteristikat e terrenit apo vendit.Emërtimet në bazë të klaave ndërtuar në atë territory,emërtimet sipas numrit tre.Roli i pranisë së bimësës në emertimet e vendeve duke vijuar kjo me emërtimet për ekzistencën ekafshëve,njerëzve,mbiemrit etj.Autori ka synuar të rrok një fushë të gjerë të madhe dhe të pafund.Pra ai ai ka synuar të prek fillesën e një rruge shkencore.Është e kuptueshme që dëshira dhe qëllimi ka qenë i madh ashtru si edhe realizmi që sjell autori.Të mos harrojmë se kjo udhë në dukje e thjeshtë është ndoshta më e vëshitra për tu aritur edhe pas kuafikimeve shkencore.Madje edhe debate në këtë udhë kryehet mes autorëve të kësaj fushe për të mos devijuar në udhë të tjera të përngjashme me të.
2.
Ajo që dua të them është perpjekje serioze dhe një dëshirë e madhe për të arritur në një fushe që kërkon shumë disiplinë shkencore.Një autore shqiptare si Nermin Vlora bëri një sprovë të futej në këtë fushë duke sjellë si sintezë të mendimit të saj se shqipja ishte celësi i gjuhëve,gjë për të cilën nuk u vlerësua.Pra autorja pati një sprovë pavarësishtë rezultatit.Nuk mjafton që një libër një botim, të japi rezultat por përfundmin shkencor e sjell dhe e japin konferenca shkencore të këtij profili dhe vendimi i tyre mbasi është debatuar vihet në zbatim që do të thotë quhen të gjitha përfundimet cka sjell një autor për një gjykim të caktuar.
Në këtë kuadër autori ka kërkuar të futet në një fushë e cila në vendin tonë i ka të rrallë shkencëtarët e saj pas vdekjes së cabejt.prof myzafer korkuti kur gërmonim në orikun e lashtë më tha se problemi ishte nuk kemi një gjuhtar për të shqyrtuar mjaft nga toponimet që dalin sot .
3.
Si një botim që vlen të lexohet me interes edhe ky libër duhet parë se ai është shkruar nën mendimet e autorit dhe gjykimit të tij pavarësisht se shkon aty caku shkencor.
Është në natyrën e toponimit,shkruan Ardan Vehbiu që të zërë vend mirë në atë masë që nuk motivohet menjëherë prej folësve; sepse, si rregull, toponimi – dhe emri i përveçëm në përgjithësi – nuk kanë lidhje me karakteristikat e sendit ose të vendit ose të personit të cilit i referohen. Si rregull, sendi vjen së bashku me emrin e vet – p.sh. libri ose djathi. Përkundrazi, emri i përveçëm nënkupton një akt emërtimi, ose pagëzimi. Një vajzë e quajtur Shega nuk ka gjë të përbashkët me shegën si dru frutor; kuptimi i emrit ka të bëjë drejtpërdrejt me arsyet ose motivet e pagëzuesit, jo me kuptimin e fjalës përkatëse.
Se pse janë, bie fjala, huazime sllave, këta emra vendesh, kjo është punë e gjuhëtarëve dhe historianëve që t’i shpjegojnë.
E vërteta është që, sidomos në Shqipërinë e Jugut, toponimet me prejardhje sllave mbizotërojnë. Lexuesi jospecialist mund t’i pikasë këto toponime nga prapashtesat -ovë, -icë, -grad. Shumë prej tyre kanë qenë në përdorim prej më shumë se njëmijë vjetësh.
Dua të them me këtë se, kur analizojmë funksionin social të toponimeve, nuk duhet të ngatërrojmë kuptimin e tyre (ose tërësinë e udhëzimeve për përdorimin e tyre) me motivimin e tyre, ose etimologjinë.
4.
Profesor Eqrem Çabej, thoshte se “emrat e vendeve janë më autoktonë e më të qëndrueshëm dhe më të lidhur me hapësirën e truallin, sesa emrat e personave që janë më të lëviz¬shëm e më të shtruar ndaj modës së kohërave”.Sipas tij, dihet se arrijmë shpeshherë në një situatë gjuhësore shumë më të vjetër se ajo që dëshmohet me burime të shkrimit, ato paraqesin si të thuash pika të ngulëta brenda lëvizjeve të popujve e të gjuhëve, prandaj ndihmojnë në rindërtimin (rekonstruksionin) e situatave të mëparshme.Ndërsa studiuesit e toponomastikës shqiptare, që mo¬rën në vështrim emrat e qyteteve, emrat e rrje¬dha¬ve të ujit, maleve, shkëmbinjve, luginave etj, që shpjegohen përmes zhvillimit fonetik të gjuhës shqipe, po ashtu paraqesin një shtresë të lashtë të toponomisë që nga koha antike e deri më tani.Arsyetim ky se onomastika ishte lëndë e parë që hapi shtigjet e hulumtimeve historiko- gjuhësore rreth vazhdimësisë së pandërprerë iliro-shqiptare, e cila u përdor nga albanologët e huaj, e më vonë edhe nga studiuesit shqiptarë.Është në natyrën e toponimit,shkruan Ardan Vehbiu që të zërë vend mirë në atë masë që nuk motivohet menjëherë prej folësve; sepse, si rregull, toponimi – dhe emri i përveçëm në përgjithësi – nuk kanë lidhje me karakteristikat e sendit ose të vendit ose të personit të cilit i referohen.
5.
Klubi i shkrimtareve “Petro Marko” Vlore organizoi promovimin e librit Emertimi pjelle e natyres dhe librave me poezi te autorit nga qyteti Sarandaes Tafil Skendo Cacaj.Promovimin e këtij takim e hapi Myrteza Mara-Kryetar i klubit” Petro Marko” Vlorë i cili trajtoi problemet e poezijnës në botimete Tafil Cacaj.Më pas Gëzim Llojdia foli rreth botimit Emertimi pjelle e natyres. Diskutuan Idajet Jahaj për poezine e autorit.Kujtim Lila recitoi një poezi kushtuar autorit të librit.Faslli Kociaj i dorëzoi autorit një diplomë nderi ne emër të shoqatës Isuf Bushi.Artisti i Popullit Albert Verria duke i dorëzuar diplomën foli për dy librat e autorit.
KISHA E SHËN SPIRIDONIT ME FRYME NGA SHENJTI TAVANI-RRËZUAR NGA DREQI
NGA GËZIM LLOJDIA/
1. Vuno
Vuno gjëndet , përgjatë rrugës midis Himarës dhe Dhërmiut. I pozicionuar në kodër 300 metra .Vunoi është një ndër shtatë fshatrata e Himarës .Banesat vëndase bërë nga guri dhe rrugicat e katundit prej këtij matëriali solid, prej më shumë se dy shekuj jetë gjënden sipër udhës dhe përkarshi detit.Shumë udhëtar të huaj kanë pyetuyr shpesh se cafrë gjuhe përdorin banorët .Gjuha e përdorur në këtë katund të bregut është dialekti lokal është një tosk jugore e, më saktësisht një dialekt i nën Labërishtes .Ka një të dhënë që kanë qenë rreth 2000 banorë por aktualisht janë katandisur pak.Në një reportazh të Dargoit, që shkruante për shoferët e Dhërmiut, thoshte se fshati përpara se të vec këmbën ën Vuno ka pasur 600 shoferë,të zgjuar apo dhërmiasit.
2.Krahina Himarë
Në krahinën e Himarë bëjnë pjese qyteti i Himares se bashku me fshatrat Palas, Gjilek, Dhermi, Iliaz, Vuno, Qeparo, Kudhes, Piluri. Krahina e Himares shtrihet përgjatë bregdetit te detit Jon, duke filluar nga veriu ne Llogora e deri ne lumen e Borshit ne Jug. Nga veri- lindja, lindja dhe jug-lindja rrethohet nga vargmali i Akroceraunit me majën me te larte atë te Çikës me lartësi 2045m mbi nivelin e detit. Ne krahinën e Himarës rrjedhin përrenjtë e Ksarrollakos, të Polopotamo, të Gjipes,të Vishes dhe të Qeparoit, të cilët në periudha shume të nxehta te vitit mund dhe te shterojnë. Gjiret kryesore ne det janë ato te Spilese dhe te Panormit (Porto-Palermos).
Burimet e shkruara, dëshmojnë se Himara ne lashtësi ishte vendi i fisit të Kaoneve, fisi rëndësishme i Epirit,krahas Molloseve dhe Thesproteve. Fiset Kaone zotëronin Epirin para mollosëve. Plini (referon se emri Kaoni, vinte nga kaonet e bregdetit te Akrokerauneve, ku ndodheshin fortesat Himaira, poshtë se cilës ndodhej burimi i ujit mbretëror, e me tej Meandria(qyteti antik ne Borsh), Kestrina etj.
3.Kalaja e Ilias në fshatin Vuno
Me këtë emërtim është shpallur monument culture.Bronxi i Hershem dhe i Mesem(2100-1500) shkruan J.Koci.Në kohsn e bronxit dhe Hekurit ts Hershëm(banorët e Kaonisë jetonin në fortifikime, por nuk braktiset edhe shpella e Spilese.Germimet arkeologjike ne fortifikimet Kukum, Ngura eKaros ne Qeparo, Kalane e Himare, Sopot e Badhra, në Borsh, sondazhet dhe vrojtimet siperfaqesor ne 12fortifikime te tjere dhane material te pasur arkeologjik.Në këtë kohe fortifikimet ishin vendosur mbi kodra teuleta(100 m.l.), pereth gjireve Panorme, fortifikimetKukum dhe Almeridha dhe Gjipese (Iljasit), kalate, Cipidhe KastriaMajat e kodrave, qarkoheshin me mure te uleta, megjatësi 160 m, trashësi 2,5 m e lartësi rreth 1m.,ndërtuar me gure te pa regullt me teknike tethate(kseroledh).
4. Vunoi njihet si fshati i shumë kishave
Rajoni i Vlorës është shumë e pasur me me kisha kishat ortodokse përgjatëRivierës , duke përfshirë kishëne Shën Mërisë (1783 er) dhe Kishën e Shën Spiridhonit ( 1778C ) në Vuno. Vunoi vet, njihet si fshati i shumë kishave.Një kishë me arkitekturë veneciane që mund të gjenden në plazh . Dy kishat e tjera, përkatësisht dedikuar për Shën Spiridon-së Kishës, Vuno (1778) dhe të Shën Mërisë (1783).
Emërtimi i objektit Vendndodhja Viti i shpalljes monument kulture
Kisha e shën Spiridhonit Vuno, Vlorë 1963
Kisha e Shën Mëhillit Vuno, Vlorë 1963
Kisha e Mesodhisë Vuno, Vlorë 1963
Kisha e Shën Sotirës Vuno, Vlorë 1979
Ka qarkulluar një lëgjendë për këtë të fundit në fshatë,se banorët e breshërit fshatit nga qyteti i Shkodrës u shpërnguënl në Vuno , ku ata ndërtuan kishën e Shën Mërisë. Kisha ruhet ende edhe në një pikë të spikatur të fshatit, i quajtur Scutara. Kjo kishë si fillesë ishte katolike, më u shndërrua në besimin ortodoks.
5.Legjenda
St Kosmas Aitolos i barabartë me Apostujt , erdhi në këtë fshat aty rreth viteve 1778 për të mësuar Krishtërimin Orthodhoks për popullin ,si dhe të krijojë një kishë e cila do të bashkonte të krishterët ortodoksë e shpërndarë , dhe për të ndërtuar një shkollë për edukimin e tyre.Kjo ishte dëshira e Shëjtit të ketë këtë kishë kushtuar Shën Spiridon Ëonderëorker , dhe për të gjithë të krishterët për ti mbledhur këtu çdo të dielë për Meshën Hyjnore . Pas këtij propozimi , populli u ankua te shenjti se nuk kanë fonde për të ndërtuar një kishë duke qenë të rënduar nga taksat e rënda të imponuara nga të gjithë të krishterët nga osmanët . Fr . Kosmas u tha njerëzve për të shkuar në det në Jali në mëngjes ku do të gjeni të gjitha materialet e nevojshme për të ndërtuar kishën . Ata e bënë këtë dhe u kthyen me materialet e nevojshme , dhe ndërmoriën detyrën me gëzim dhe bindje .Pranë kishës një shkollë është ndërtuar për edukimin e fëmijëve të fshatit , dhe një pemë selvi ishte mbjellë e cila ende qëndron sot .
6.Historia e shenjtit
Shën Spiridoni, Peshkopi i Trimythous gjithashtu e shkruar ndonjëherë Shën Spiridon një shenjt i nderuar në të dy traditat e krishtera të Lindjes dhe Perëndimit .
Spiridon ka lindur në Askeia ,në Qipro. Ai ka punuar si bari dhe ishte i njohur për devotshmërinë e tij të madhe . Ai u martua dhe pati një vajzë , Irene . Me vdekjen e gruas së tij , Spiridon hyri në një manastir , dhe vajzën e tyre , një manastir .Spiridon përfundimisht u bë peshkop i Trimythous , ose Tremithous ( sot quhet Tremetousia ) , në rrethin e Larnaka ( ndërsa tradita e Kishës së Lindjes nuk lejonkoordinimin e burrat e martuar që bashkëjetojnë me bashkëshortët e tyre të jetesës si Peshkopëve ,koordinimin e personat e ve është mjaft zakonshme ) . Ai mori pjesë në Këshillin e parë Ekumenik i Nikesë ( 325 ) , ku ai ishte i dobishëm në luftën kundër argumentet teologjike e Ariusit dhe ndjekësve të tij .Ai thuhet shndërroi një filozof pagan të krishterimit duke përdorur një copë balte për të ilustruar se si një njësi e vetme ( një pjesë e qeramikës ) do të mund të përbëhet nga tre subjekte të veçantë ( zjarri , uji dhe balte ) ; një metaforë për doktrinën e krishterë të Trinisë .
Sa më shpejt që Spiridon ka mbaruar së foluri ,copë e thyer është e thënë të ketë në mënyrë të mrekullueshme të shpërthente në flakë , uji pikoi në tokë , dhe vetëm pluhur mbetur në dorën e tij ( llogari tjera të kësaj ngjarje të thonë se kjo ishte një tullë ai e mbajti në dorën e tij ) .Pas këshillit , Shën Spiridon kthye në dioqezën e tij në Tremithous . Ai më vonë ra në disfavor gjatë përndjekjeve të perandorit Maximinus , por vdiq në mënyrë paqësore në pleqëri . Biografia e tij është regjistruar nga autor biografish shenjtorësh Simeon Metaphrastes dhe historianëve kishtarë , Sozomen dhe Sokrati Scholasticus.
Shën Spiridoni ëhstëmjaft i repektuar në Bulgari,për këtë rast radio bullgare ka bërë edhe këtë koment:Shën Spiridoni, kujtimi i të cilit respektohet më 12 dhjetor, jetonte në shekullin IV në ishullin Qipro. Që nga fëmijëria u bë bari dhe siç lexohet në jetëshkrim, ishte “me natyrë të thjeshtë, me zemër të përulur dhe me jetë plotë bamirësi”. Duke arritur moshën madhore ai u martua, por pak më pas mbeti vejan. Ja përse ai vendosi t’u kushtojë jetën atyre që kanë nevojë – ushqente të varfëritë dhe jetimët, strehonte njerëzit që kishin nevojë. Zoti i dhuroi atij talentin të mjekojë sëmundje të ndryshme në mënyrë çudibërëse. Kështu te ai filluan të vijnë të sëmurë nga vende të afërta dhe të largëta. Lavdia e tij u përhap anë e mbanë botës. Gjatë sundimit të perandorit Konstantin, Shën Spiridoni u emërua episkop i qytetit Trimitunt në ishullin Qipro. Megjithëqë zinte këtë post të lartë, shenjtori mbeti një njeri i thjeshtë, i përulur dhe i qetë. Ai vazhdonte t’u ndihmojë të gjithë atyre që kishin nevojë, punonte bashkë me njerëzit e zakonshëm në fushë dhe gjithnjë mbante me veten kërrabën e bariut dhe kësulën e thurur prej degëza të shelgut. Pikërisht me këtë kësulë filluan të rikrijojnë shenjtorin edhe në ikonat. Dalëngadalë ajo u shndërrua në një atribut të tij të dallueshëm, për më tepër, se vet emri i tij në greqishten do të thotë “shporrtë e rrumbullakët e punuar me thupra”.
7.Kisha e Shën Spiridhonit
Në Listën e Monumenteve të Kulturës të Shqipërisë (Objekte fetare me statusin Monument Kulture) i referohet një monument në Shqipëri e cila është njohur nga Qeveria e Shqipërisë dhe Ministria e Kulturës si një monument kombëtar të trashëgimisë fetare dhe një e cila është parë si e rëndësi të lartë për kulturën fetare të kombit. Këto monumente kulturore përfshijnë vendet e kultit, duke përfshirë xhamitë, kishat dhe manastiret. Kisha e shën Spiridhonit Vuno, Vlorë shpallur monument culture në vitin 1963.
Kisha e Shën Spiridhonit sipa të dhënave të studiuesve daton në vitin 1778. Kisha e Shën Spiridhonit në Vuno bën pjesë në nëngrupin e bazilikave me tavan të rrafshë, dhe ka përmasa të brendshme 19.80 x 11.40 m. Ajo përbëhet nga salla qendrore dhe hajati që ndodhet në pjesën perëndimore.Ajo ndahet me dy arkada mbi kolona guri, me tre nefe gjatësore.
Catia e kësaj kishe që prej datës 3 maj u rrëzua duke sjell dëmtime kryesisht në afreske.Burimet thonë se kisha u restaurua nga Kisha Ortodokse mirëpo nuk pati ftain që të restaurohej me fondet e shtetit që u akorduan por që nuk u vunë në zbatim.
Cfarë e mundon Artistin ALBERT VERRIA?
Nga Gëzim LLOJDIA/
1.
Kur nisi kriza e filmit në Shqipëri, vitet ‘’90,ata që u shqetësuan sigurisht, ishin protagondistët e vërtetë të saj.Godina e stilit sovjetik emërtuar kinostudio”Shqipëria e re”,që mbante aty dhe më gjerrë rreth 800 të punësuar ,ndërtuar rreth vitit 1952 filloj të shihej ftohtë dhe emigrimi përfshiu mjaftë nga divët e kinemasë shqiptare. Prodhimet në celuloid, nuk përbanin më vlera të vërteta artistike. Filmi sipas studiesve të kësaj fushe që kishte hyri në Shqipëri në vitet 1911-1912 dhe ku shfaqjet e para publike u dhanë në qytetet :Shkodër ,Korçë si dhe sallat e para të kinemave si institucione publike u ngritën me iniciativë private pas Luftës I Botërore, në qytetet: Vlorë, Korçë, Tiranë, Shkodër, Berat, mbetën të boshatisura.C’praj asaj llohe trazimi u ngritën institucione,u vendosën rrogëtarë,mirëpo qëllimi i këtyre të fundit ishte për të ruajtur atë trashgimi në celuliod, ndërkaq që prodhimet e kutisë magjike shteruan. Definitivisht ishte me një vijë të holluar një fjord i tejdukshëm që nisi në vitet ‘90 dhe tregon murosjen në mjegull, mote ikjesh që blutonte artin e magjisë,të gjitha u zhbënë me trishtim. Ëndrrat e e rpodhuesve të filmit shqiptarë,kanë mbetur shkëmbinj të vdekur ose diamante fshehur,duke menduar shumëzimin në kohë,pikëllim muzgu me trishtim.
Po ti ciflosje celuloidët, që mbështjellin rrodhanët e historikut, gjeje historinë e vërtetë të këtij arti,filluar aty nga viti 1952 deri në në vitet ‘90, këtu,pastaj bëhej zbaticë , gërvishteshin ,ndërpriteshin dhe herë vazhdonin me kohë baticë. Nuk ka dhimbje më të madhe se të kujtosh,prodhimet e bukura shqiptare në celuloid. Kohët që erdhën.Turbull. Përrajshëm presim.Në këtë vorbull prodhimtarë të këtij arti shqip,ngecën në baltovinën e kohës.
2.
Për xha Sulon,artistin Albert Verria,pleqëria ka ardhur shpejt,madje gdhendur në celuloid rreth moshës 30 vjecare.Bashkohësve të këtij arti ose u këputej shpirti për të shtegtuar në distanca të largëta ose nisën çuditshëm garë me kohën.Një fenomen i çuditshëm, mbetet artisti Albert Verria.Në kohën rine jetonte pleqërinë dhe që në kohë pleqërie jetonë, rininë.Nuk dua të skalisë portretin e një Artisti Populli.Dalta ime e vogël është.Gjithashtu, veglat më mungojnë.Por dua tju rrëfejë më qartësisht fushën ku aktualisht, artisti po rrëmon.Brazda dhe brazda punuar gjithandej ,rrëfejnë një prodhim të mbarë.Artisti i Popullit Albert Verria një ndër aktorët brilant të kinematografisë shqiptare po deputon këto vitet e fundit në artin e fjalës,d.m.th shkruan dhe boton libra.Botimet e këtij autori janë:”Rrëfim paradoksal,”Deshifrimi”dhe së fundi “Misteri”.
Në kostelacionin e yjeve të kinematografisë shqiptare A.Verria mbetet i pavdekshëm ashtu sikurse ardhja e tij. U shfaq si vegim boreal tek spektatorët e filmit shqiptar ,por ende e pazbuluar mbetet ,energjia nga ku buron gjithë ky potencial artistik e letrar.
Po përpunojnë tharmin thua!Risit dhe traditat, që po ndryshojnë kaq befasisht e çmendurisht,po shëmbet përpara teje si një ngrehinë e tërë,shkrumb e hi,ajo pjesë e asaj gjenerate, që sollën filma,këngë dhe bënë art mbeten të papërsëritshëm,ato prodhime të kinematografisë apo këngë,melodi plot nur e hire,ëmbëlsisht si mjalti, bukurisht si bukuria,që nuk dihej nga cili element i shpirtit krijues ishin krijuar embëlsishtë, bukurish,muzikalisht.
3.
Në botimin e ri: “”Misteri””, artisti Albert Vërria shkruan:”Vdekja e një njeriu nuk është një fund,por një stacion i thjesht ndërmjetës në një varg të parndërprerë e rilindjesh,Buda.I nisur nga ky postulat i udhëheqësit shpirtëror të Budizmit ,artisti A.Vërria ka gjesdisur nëpër udhëkryqe plot mistere të cilat shënojnë çastet jetësore të njeriut,ardhja në “jetë,përpëlitja e syve përpara dritës është befasisht,çmendurisht një rajvizim ngjyrash endje në kastelacion tokësor,sikurse ikja pra mërgimi i njeriut,nëpër qiejt e Zotit tonë ,përfytyroni çfarë ka pas shkruar :Lasgushi,pra poeti ynë;Fluturoi dhe shtërgu i fundit madheshtor me shpirt të gjorë ……” Ardhjet dhe ikjet e njeriut në këtë botë .Mbetet i çuditshëm jo vetën kërkimi i autorit rreth këtyre mistereve të pazhbirueshme nëpër breznit njerëzore, ky kërkim ka qenë i panderprerë ,por gjithë jeta njerëzore,që zhvillohet këtu ardhur diku nga një cep i galaktikës,fryma njerzore. Ne këtu zhvillojmë jetën tonë ,mirëpo fryma jonë frymon, diku përtej hapësirave.Dhe për të matur këto koordinata nuk ka një madhësi por shkurt i themi asaj udhë e gjerë.Disponon përmasa mrekullisht të mëdha, se rrugët e zakonshme.Kështu edhe në përmasa mbetet e gjerë.Studjues,poet,filozof,shenjtorë e udhëheqës shpirti nuk e kanë përcaktuar dot gjerësinë dhe madhësin e saj. E tham apo jo, që autori A.Vërria e ka nisur me postulatin e Budës ,i cili është emër që përdoret në Budizëm për këdo që ka gjetur dritërimin dhe duke marrër si pikë referimi këtë rast autori ka nisur një udhëtim të gjatë, të thellë nëpër misteret e jetës njerëzore.Edhe ky autor sikurse mjaftë autorë të njohur shqiptarë merret në këtë botim me dy nga shkaqet kryesore të jetës si është:drita dhe errësirra.Drita e shpirtit është mirësia.E kundërta e saj mbetet errësira.Prania e shpirtërave errësirë,tregon se drita ekziston.Erresira e thellë është “territori gjeografik”i djallit. Kjo mbiquhet “mbretëria” me sovran djallin.Territoret e saj.Krejt historia e njerezimit i ka vendosur emrin skëterr.Aty, s`buron shpresa.Aty progresi njerëzor rrëzohet.
Spirituali Osho shkruan:Urtia nuk vjen prej diturisë, vjen prej dashurisë.Urtia nuk vjen prej diturisë, vjen prej dashurisë. Urtia nuk ka lidhje me logjikën, por me dashurinë. Dija varet nga logjika e mund t’ju japë një nocion të rremë të qenies, sepse dija është imituese. Mund të përsërisni thënie të papara të Jezusit, e duke i tejzgjatur ato thënie do të hipnotizoheni, do të filloni të besoni. Do të filloni të mendoni se dini, por dini një hiç’’.
Në,ç’orbitale vërtiten kështu fjalët,që nxjerr pena e autorit ,por që përndritjen argjendore kanë .Mirësia është e ngrehur në orbitën e Perëndisë.Mirëpo,një grup filozofësh të çuditshëm esencën e saj e sjellin në traktate të tyre.Utilitaristët,sa të befasishëm janë më shprehjen :”E mira më e madhe e numrit ,më të madh”.
Skalitësi i thellësive,Sokrati athinas me thënien :…bërjen e shpirtit sa më të mirë,të ishte e mundur.”
Pseudionisi:Cdo gjë,që rrjedh nga Zoti,është e mirë.
“Ku ti zhbriojmë,rrënjët e origjinës,vendlindjen e saj,përvçëse,prore tek Zoti ynë.
Dihet se errësira është fundi i fundit. Ngjyra,që e identifikojnë poetët ,është nata sterrë.
Ngjyra,që e identifikojnë,ndonëse si përbërës nuk ka katran, s’është por buron katran, është katran.Grykësia,që e identifikon,s’ngopet kurrë me helmin,që helmon.
Pemë,s’është,por e kalb,pemën e dashurisë njerëzore.Identifikimi në vargëzim :Kur bie mugëtira ,pa zgjatur kufij,pema e dashurisë perëndon vajtueshëm në horizontin e shpirtrave tanë,/rrëmintare kjo natyrë e egër njerëzore/përse kaq shpejt,fletat e mirësisë i thanë?.Identifikimi i të keqes i shumllojshëm është.Male të larta e ndajnë mirësinë me të keqen.Pra,kjo e keqe është njësoj errësire,që zbret,përmbi lulet erëmjaltë. Naimi, poeti rilindës përveç ngjyrës,ka identifikuar tek e keqja emra,që u sollën dhimbje.Identifikimi,që kryen Sokrati ishte se ligësinë e quajti mungesë të diturisë.Platoni ishte i mendimit se njeriu lëviz nga errësira në dritë,nga injoranca në dije.Ndërkohë,që Plotini përgjigjet :E keqja është hija e errët e portretit,i cili e lartëson më shumë bukurinë e imazhit.”Mos vallë këtë ka dashur të thotë edhe ky artist neë botimin ë tij:“Mister”.
4.
Cfarë kërkon A.Vërria në rend kërkimet e tij drejt pafundësisë?Po citojmë dialogun e Osho, përkthimin e H.Hamëzbalaj, botuar Prizren, 2004,ku do të mund të gjeni krejt përgjigjet të cilat. Artistin A.Verria e kanë munduar mjaftë.
Nxënësi:“Osho, pse rruga jote quhet Rrugë e Reve të Bardha?”.Osho:Dikush e pyeti Budën në prag të vdekjes: “Kur Buda vdes, ku shkon – vallë, do të ekzistojë, apo thjesht zhduket në asgjësi?”.E kjo nuk është pyetje e re; kjo është një nga më të vjetrat, shumëherë e përsëritur dhe e pyetur.Thuhet se Buda është përgjigjur: “Do të zhdukem, siç zhduket reja e bardhë.”Edhe në këtë mëngjes kishte re të bardha në qiell. Tashi s’janë më. Ku kanë shkuar? Nga kanë ardhur? Si lindin dhe si shpërbëhen përsëri?
Reja e bardhë është fshehtësi – vjen, shkon, të tillë e ka esencën.Kjo është arsyeja e parë shkaku i së cilës rrugën time e quaj Rrugë të Reve të Bardha.Por, ekzistojnë edhe shumë arsye dhe do të ishte mirë që t’i përmeditojmë.Reja e bardhë jeton pa rrënjë, reja është dukuri e parrënjosur, e pambjellë, apo, edhe më mirë, dukuri e mbjellë në asgjë. Por: megjithatë ekziston.Tërësia e jetës e ngjashme është me renë e bardhë – pa kurrnjë rrënjë, pa kurrnjë shkakësi, pa kurrnjë shkak suprem, ajo ekziston. Ajo ekziston si fshehtësi.Dhe vërtet, reja e bardhë hëpërhë nuk ka rrugë. Ajo pluskon, lundron. Asgjë nuk mbërrin, nuk ka pikësynim, s’ka fat të cilin duhet përmbushur, s’ka fund. Renë e bardhë nuk mund ta pengoni, shkaku se çkado që ajo të arrijë, pikërisht ai ka qenë qëllimi.Po qe se keni qëllim, ju me këtë vetvetes ia parapërcaktoni pengimin. Sa më shumë mendja të jetë e pushtuar me qëllimin, aq më tepër është e mbushur nervozë, agoni, frustracion – meqë, njëherë kur vetes i vini qëllim, keni fiksuar fatin tuaj.
A shihni, tërësia nuk di për fat. Tërësia nuk shkon askah,në të nuk ka cak, nuk ka qëllim.
Po ti vresh me një sy kritik këtëo pyetje, që autori bënë përgjigjet do ti gjesh tek filozofi Osho.
Duke rendur artisi A.Verria mendon:Të largëta, të thella , që të shpien gjithkund ndonëse jetojmë në distanca të largëta ,por kufijtë i shkurtojnë urat shpirtërore , ato pra prej diamanti , ato qelqoret të pazhbëshmet ura ,të gurtat ,atje ku nuk kalojnë njerëz , por mesazhe si lajme eteri janë mesazhe , që kanë ardhur që kur bëri ballë planeti ynë i paemër , që ende thirret toka ,janë mesazhe që i mbrijnë njeriut nga engjëjt nuk janë gënjeshtra por realitete jetësore , i thërrasin profetët, shenjtërorët e Zotit ,i zgjojnë nga gjumi i tundin , shkundin . Fjala e shkruar është si ajri i mëngjesit , pikë vese përmbi varrin e askujt . Është diçka , që vjen nga shtresa të sipërme në gjumin tonë dremitës . Çuditërisht nuk janë gjepura , mirëpo si kudo misticizmi ka brenda edhe vetë shpjegimin e emrit,fshehësin dhe thellësinë . Duke folur për këtë gjë dua të them se tek rrugët e shpirtit,shenjtorët e tij i ka shoqëruar nëpër kohëra e shkruara ,fjal e saj,poezia .Madje një shenjtore, quhej Rabije ajo kur binte në ekstazë mistike thurte poezi shumë të bukur për Zotin e saj . Kështu, që nuk mund të ketë poezi pa frymëzimin hyjnorë ose përndryshe ajo nuk është më poezi është vargëzim . Dhe ne do ti quajmë ata , që krijojnë me emrin më të përveshtëm poetë të fjalës . Dhe nëse ata do të vargëzonin do tu thoshim :vozëtar ose më ndryshe vargëtarë .
5.
Autori i botimit më të ri :”‘Misteri” hedh një pikë-pyetje për humbjen e qytetërimeve të vjetra, që gjurmë kanë lënë, në qytetrimet e sotme.Njihet fakti, që në këtë botën tonë kanë ardhur shumë qytetërime ,mirëpo jo të gjitha kanë jetuar,një pjesë e tyre u rokanisën në humnerë dhe shekujt i mbuluan gjurmët e mistershme.Ato çfarë kanë mbetur prej tyre janë vetëm ca shenja dhe ca gjurmë të gjitha mister.A mos vallë piramidat e kristaltë në fund të oqeanit, krijojnë kështu trekëndëshin e Bermudës?
Përmëndja e Herodotit,Strabonit,Artur Evans tregon për njohurit e këtij autori në fushën historike.Dihet që Herodoti i lindur në Halikarnas rreth vitit 484 – 425 p.e.s.) dhe udhtimet etij në Evropë, Azi dhe Afrikë ku vizitoi krahina të gadishullit ballkanik si Ilirinë, Trakinë e Maqedoninë,ishte autor i veprave antike edhe njihet si :”babai i historisë”.Edhe Straboni si shkruan u lindur në Amasia të Pontit( Turqia e Sotme) diku rreth vitit ‘63 p.e.s dhe vdiq rreth vitit 20 të e. s. Përpos udhëtimeve të shumta që bëri nëpër pjesët e perandorisë romake si Greqi, Azi, Itali dhe Egjipt, ai kaloi edhe një pjesë të jetës në Romë ,duke u mbështetur në veprat e autorëve të ndryshëm antik Artemidori, Eratosthenit, Apollodorit, etj. shkroi veprën “geographica” (Gjeografia) e cila përbëhet nga 17 libra. Përmendja e Artur Evansit duhet të përbëjë një befasi për shumë autorë . Evans është autor, por jo shumë i njohur në nivelin e dy historianve të hershëm .Ilyria është emri i dhënë në rajonin e lashtë të Ballkanit në bregdetin e Adriatikut prej nga historianët e Ballkanit besojnë se rrjedhin shqiptarët e sotëm. Kjo punë ndriçuese nga arkeologu i famshëm, Arthur Evans, shqyrton jetën e ilirëve të lashtë dhe përmban shumë njohuri të thekshme në rajon. Duke u mbështetur në udhëtimet e tij në vitin 1880, paraqet për herë të parë nga Evans, Iliria e lashtë në fushën historike ,në një analizë origjinale nga vendet e ndryshme arkeologjike të rajonit duke ndërtuar një histori të plotë dhe interesante. Është në të vërtetë një pikë takimi interesant mes një autori si A.Verria artist kinematografie dhe A.Verria autorë botimesh të cilat shpesh e më shpesh marrin trajtën jo më të një botimi artistik por edhe historik e shkencor.Përse ngjanë ky rast? Le ti kthehemi gjykimit të Osho i cili thotë për këto raste: Ndryshimi është i pamatë. Dija është e lehtë, gjendet kollaj. Dikush ulet në librari e mbledh ç’i duhet. Njeriu ka aq mundësi të mbajë mend sa të fusë në memorie gjithë libraritë e botës. S’ka kompjuter të krahasohet me trurin e njeriut. Është pothuajse i pafundmë dhe prapseprapë krijon iluzionin e madh të të qenit i zgjuar. Uria është fenomen krejt tjetër: vjen përmes dashurisë, rritet në zemër, është një lule zemre. Dhe, rrugë e zemrës janë komplet ndryshë nga ato të mendjes.Sannyas është kërkimi për urti. Nuk dua t’ju jap dije këtu, nuk jam mësues, që jep dije, por mjeshtër që jep qenie. Një mjeshtër nuk ju mëson, përkundrazi, ju ç’mëson, ju shkufizon, ju ndihmon të udhëtoni nga mendja drejt zemrës. E kur mbërrini atje jeta rreh me energji të reja: dashurinë. Jo se jeni bërë më të dashur tani, por vetë dashuria. Nuk është punë të qenit në marrëdhënie dashurie, por në gjëndje dashurie: duke ecur, fjetur, me të tjerë ose vetëm, me njërëz apo gurë, nuk ka ndryshim, rrezatim dashurie. Bëhet parfumi juaj i natyrshëm, që është prova e parë e së mirës, që sa vjen e jep dëshmi të reja
6.
“Nëna e arteve të dobishme është nevoja,- thotë një filozof. Ajo e arteve të bukura është tepria.Të parët kanë si baba intelektin.Të dytët gjenin .Ç’janë artistët ,krijuesit e veprave të dobishme ? Ata ndriçojnë mendjen njerëzore me veprën e tyre duke ndikuar në formimin qytetar .Rruga që nuk përshkohet nga drita është errësirë. Dhe përse na duhet ndriçimi . Intelekti është thjeshtë medium i zbërthimit të motiveve i gjetjes ,kuptimit të tyre. Një njeri normal ka 2/3 vullnet dhe 1/3 intelekt. Një poet,shkrimtare apo artistë ka 2/3 intelekt dhe 1/3 vullnet. Ajo që quhet çast përkushtimit nuk është gjë tjetër veçse çlirim i intelektit. Me këtë fuqi shpirtëror ndikon artisti,poeti dhe shkrimtari në qytetarin tonë. Në këtë kuadër vlerësimi dhe roli i një krijuesi mbetet i rëndësishëm në formimin qytetar.Në këtë prizmë të kësaj ideje do të shqyrtojmë edhe fenomenin Verria. Është një fakt i pamohueshëm , që shekujt e mëparshëm kanë njohur gjeni në disa fusha të jetës njerëzore, duke i sunduar ato me gjenialitetin e tyre ,ku si bazë kishin talentin , bë vërtetë art , produkt i një kosto jo të vogël shpirtërore.Kinemaja në këtë vend ka njohur edhe gjenit e saj edhe pse vitet e fundit ajo gjëndet në agoni.Divët shqiptarë si: N.Frashëri,S.Prosi,K.Roshi,V.Manushi, e kanë lënë jetën njerëzore, tjerët si Albert Vërria kanë rigjetur veten duke lënë gjurmë në një fushë tjetër.Kështu talenti i artistit nuk u zbeh,ndërkaq vetëm ai u transformua në një mënyrë krejt tjetër.Është një pusë i thellë,i gjerrë dhe pafundësisht i pashtershëm,talenti i A.Vërrisë.
Fusha e letrave që ai ka guxuar të hyjë nuk është thjeshtë një provë e rradhës,por në të vërtetë përbënë një sfidë.Albërt Verria në fushën e dytë nuk vjen thjeshtë për të përdorur emrin e tij të mirë nga fusha e kinematografisë dhe në rastin më të keq të sillte si shumica e miqve apo kolegëve të tij,kujtimet e kohëve të shkuara.A.Verria gatuan edhe në këtë lëm ashtu sic di të gatuaj ai.Pena e tij lëron tokë të sertë ,sic shprehet një poet.Pena e tij prodhon ato, që tregut të tejfryrë shqiptarë, sot i mungojnë.Prodhon letërsi.A.Vërria nuk është futur në këtë fushë thjeshtë të shkruaj kujtime,por nëpërmjet kësaj të fundit të bëjë letërsi dhe të jap një shëmbull tjetër të shkëlqyer të talentit të tij.Vetëm me tre botime botime ,ai tregon se e njeh mjaftë mirë,këtë fushë të sertë e nazelie. Vetëm me tre botime.A.Verria mund ta rendis veten ndër krijuesit me vlerë për të cilët lexuesi mund të gjeje, vërtetë letërsi.Por,artistiA.Verria mund të tregojë atyre që kanë një jetë dhe janë lodhur në këtë udhë si gatuhet mirë dhe bukur ,si bëhet në të vërtetë letërësi nga ajo bashkohorja.Gjithkush sot ka lexuar dhe lexon botime të cilave u mungon censura dhe tregu,por botimet e këtij artisti janë të një vlerë krejt tjetër.Përmbajnë vlera dhe lexuesi mund të gjejë aty gjithcka.Nëse një kritik do të merret më fabulën dhe stilistikën, mënyrën e ndërtimit dhe personazhet do të zbulojë se autori i këtyre tre botimeve është një autor bashkohor në fushën e letrave shqipe.
Guiscard–dhe pushtimi norman i Vlorës
Nga Gëzim Llojdia/
Emri i Robert Guiscard, Duka i Puljas është i njohur për pushtimin e Italisë jugore me synimin largimin e pranisë bizantine nga këto territore. Emri i Guiscard përmendet kryesisht edhe në kronikat e qyteteve detare të Shqipërisë, përkatësisht në dy qytetet e saj bregdetar si :Vlora dhe Durrësi dhe në kronikat e historianes bizantine A.Kohmena,nuk mungon asë në tekste dhe memuare si dhe në analiza të historianëve italianë.
1.
Kush ishte Robert Guiscard?Familja normane e feudalëve të Haute-Ville-le-Guichard nga e cila rrjedh edhe Tancredi disa nga fëmijët e tij emigruar në Pulia, ku duke luftuar si mercenarë kundër bizantinëve, kishin marrë territoret e Ascoli Satriano dhe Venosa, të cilët formuan qarkun e Pulias në vitin 1042 . Energjia e tij dhe frymëmarrja e madhe pushtuese ka bërë që të zgjerojë hapësirat pas pushtimeve të njëpasnjëshme, kështu një ditë por jo befasisht Guiscard, u transformua në Duka i Pulias dhe Kalabrisë (Ishte përktësisht viti :1059).
Fitorja e Civitate (Mendohet në 18 qershor 1053 ) dhe marrëveshja e mëvonshme e Melfi (Viti- 1059 ) në mes të Robert Guiscard dhe Papa Nikolla II dha njohjen duke vulosur lindjen e dinastisë normane në Italinë e Jugut , e cila tashmë në këtë datë të martesave – veçanërisht atë të Guiscard, cili u martua me gruan e tij të dytë , në vitin 1058 , Sichelgaita , bija e princit të Salernos, Guaimario V – legjitimuar nga prejardhja , normanët duke hyrë zyrtarisht në radhët e princave jugore .
Pas pushtimet e njëpasnjëshme , e cila i dha karakter dinastisë duke e bërë atë të qëndrueshme, tani trashëgimorët , dhe vdekja e vëllezërve më të vjetër ,bënë që Robert Guiscard dhe Roger ndanë Italinë e Jugut :kryesihst në Sicili dhe Kalabri me Roger , nga këto rajone të mëdha , Puglia , Kalabria në Salerno dhe Guiscardit i ka mbetur , Duka i Pulias dhe Kalabrisë , titullin i ka kaluar birit të tij të dytë Roger Borsa , që mbeti vetëm titullin : Duka i Pulia , dhe pastaj duke i dhënë deri në Sicili në favor të xhaxhait të tij . Në vjeshtën e vitit 1084 ka nisur luftën në Lindje, por, vdiq gjatë rrethimit të Cephalonia .
2
Shkurt nga jetëardhja.Bir i Tancred , pasi mori titullin e Dukës së Pulia , Kalabri dhe Sicili nga Nicholas II në favor të miqësisë së tij me normanët për të hequr ndërhyrjen e Bizantit dhe Perandorinë e Shenjtë Romake nga çështjet e Kishës . Përbënin shtetin e tyre ,ka anuluar me rebelime e aftësi të feudalëve dhe qyteteve ,duke rivendosur paqen dhe riorganizuar administratën e domeneve të tij . Gjithmonë i shqetësuar për fuqinë e Bizantit në Adriatik , nisi një ekspeditë kundër tyre , por ai vdiq gjatë rrethimit të Cephalonia .
Biri i Tancred , erdhi në Itali në 1040 apo më shumë , thonë burimet italiane.Ai vazhdoi luftën kundër Bizantit më në fund me pushtimin e tij të Barit (Viti-1071 ) .
Gjithmonë i shqetësuar për pushtetin bizantine , në pjesën e Adriatikut dhe për të përmbushur ambiciet e mëdha politike , Guiscardit hipi (viti – 1081 ) me flotën në Vlorë , pushtoi Korfuzin dhe , pasi mundi Aleks Comnenus ,ka pushtuar ( Vitit 1082 ) Durrësinë .
3.
Historiania bizantin Anna Comnena ishte vajza e perandorit Aleks I Comnenus krijmi i saj pushtimi norman të Shqipërisë, i kryesuar nga rivali i babait të saj të hershme , Robert Guiscard , Duka i Pulias ( Rreg. 1057 – 1085 ) . Guiscard e rrethoi Durrësin në 1082 dhe mundi atje perandorin bizantin . Njerëzit e tij pastaj u nisën në ndjekje të Aleks I Comnenus.
Anna Comnena përshkruan ngjarjet me qartësi të madhe .
Ana Comnena ka sjell këtë përshkrim të gjatë,mirëpo shkurtimisht po sjellim vetëm disa pjesë:Robert ka arritur shenjtëroren e Shën Kollit , ku ndodhej çadra perandorake e gjithë bagazhit romak . Ai pastaj dërgoi njerëzve të tij të aftë në ndjekje të Aleksit . Vetë , ai qëndroi atje ,duke pritur kapjen e afërt të armikut . Të tilla ishin mendimet, që shtinin frymën arrogante . Njerëzit e tij i ndoqi me vendosmëri të madhe në një vend të quajtur nga vendasit [ Ndroq ] . Situata ishte si më poshtë : më poshtë rrjedh Charzanes lumit [ Erzen ] në anën tjetër është një shkëmb i lartë i dalë. Ndjekësit e kapur në mes këtyre dyve .Comnena në rrëfimin e saj përshkruan dyluftimin dhe mënyrat e tij.A. Comnena më poshtë thotë :Ajo ishte pa dyshim fuqi hyjnore, që shpëtoi atë nga armiqtë e tij në një mënyrë të papritur ….
4.
Gjatë rrugës , ai e kaloi Charzanes dhe ka pritur për një kohë të shkurtër pranë një vend të quajtur [ malet e Krrabës midis Tiranës dhe Elbasanit ] Babagora një luginë të largët . As humbjen e as ndonjë prej të këqijave të tjera të luftës nuk e trazuan mendjen e tij, ai nuk ishte i shqetësuar nga dhimbjet në ballin e tij të plagosur , por ai i pikëlluar në zemër të vet të thellë për ata që kishin rënë në luftë dhe sidomos për burrat të cilët kishin luftuar trimërisht . Megjithatë , ai vetë tërësisht ka aplikuar për problemet e qytetit të Dyrrachium [ Durrës ] dhe ta dëmtojë atë që të kujtojnë që ajo ishte tani pa një udhëheqës ( sepse ai ishte në gjendje të kthehen – lufta kishte lëvizur në mënyrë të shpejtë ) . Për të mirën e aftësisë së Tij ai garantoi sigurinë e banorëve dhe të besuar të tjerë në mbrojtjen në kala të oficerëve venecianë, që kishin emigruar atje . Të gjithë pjesa tjetër e qytetit u vu nën komandën e Komiskortes , një amtare e Shqipërisë, për të – të cilin ai dha këshilla me përfitim për të ardhmen me shkronja .
5.
I biri.
Dieter Girgensohn te Boemondo I (oamundus)Dizionario Biografico degli Italiani – Volume 11 (1969) shkruan:Boemondo I ( Boamundus ) . – Biri i Duka i Pulia , Kalabria dhe Sicilia , Robert Guiscard dhe gruaja e tij e parë Alberada , ka lindur ndoshta në mes të viteve 1051 dhe 1058 , duke pasur parasysh se martesa e parë e babait të tij , i cili me sa duket arriti në përfundimin se pasvitit 1050, tashmë është anuluar për shkak të një lidhje gjaku të çiftit në vitin 1058 . Në pagëzimin e tij, i ishte dhënë emri i Markut , por babai i tij i dha atij pseudonimin e Bohemond nga një legjendar. ” Buamundus gigas”.
Prova e parë e aktivitetit të sigurt daton në mars të vitit 1081, ku pararojë e trupave të Guiscard udhëhequr nga Boamundus filloi fushatën e madhe kundër perandorit Aleks dhe Perandorisë Bizantine me pushtimin e Vlorës në bregdetin shqiptar dhe përpjekja tjetër në ishullin e Korfuzit më 18 tetor të vitit 1081.
Boamundus mori pjesë në fitoren vendimtare mbi Alessio raportuar më parë në Durrës nën komandën e vetë Dukës . Në prill ose maj të vitit 1082 , kur Guiscard u detyrua të kthehet me ngut në Itali, Boamundus i është dhënë komandën e lartë të trupave të mbetur në brendësi të Greqisë . Në muajt e ardhshëm ai shkoi drejtë tyre deri në Larisa pas një rrethimi rraskapitës të cilit duhej ndalur , megjithatë , pas një humbje me normanët në prill të vitit 1083 . Në fund të vitit ose në fillimtëvitit tjetër ,Boamundus , hipi nga Italia për në Vlorë për prokurimin e fondeve të nevojshme të pagave të trupave . Ai u kthye në Shqipëri nga Otranto së bashku me babain e tij dhe tre vëllezërit në tetor të vitit 1084 . Ai u sëmur në Vonitza , ku plaga ishte ndezur, në fillim të vitit 1085 . Vdekja e Robert Guiscard , ndodhi më 17 korrik 1085.Menjëherë pas vdekjes së Guiscard , më i vogli Roger Borsa ( lindur nga gruaja e tij e dytë Sichelgaita ) , që ati i tij kishte përcaktuar si trashëgimtar i Dukatit , u njoh nga ushtria Normane e ndarë në bregdetin shqiptar dhe në shtator të vitit 1085 do të mund të brohorisnin Duka me ndihmën e xhaxhait të tij ,
Kthimin e tij në Vlorë e gjejmë kur Boamundus pas një sërë marrëveshjes dhe trantativash e mbajtje në izolim e lidhin edhe më faktin se Italia e Jugut nuk ofrojë hapësirë të mjaftueshme për energjinë e tij dhe talentin e tij . Krahas momentit fetar ishte në thelb, qëllimi i pushtimeve dhe krijimin e një fuqi më të lartë që e çoi atë në Tokën e Shenjtë . Ndoshta në lidhje me përgatitjet për largimin është emërimi në gusht të vitit 1096 ” Guidelmus Flammengus ” catapan në Bari.
Duket se Boamundus e filloi në fund të muajit tetor , 1 nëntor është tashmë i pranishëm në Vlorë . Gjatë marshimit drejt Stambollit,2 prill 1097 u nda nga trupat e tij për të filluar negociatat me perandorin sa më shpejt të jetë e mundur .
E gjejmë sërish në dokumente Boamundus dhe ardhjen e tij në bregun tonë. Shkëpusim fragmentin:Pas dëgjimit në Meshën në St Nicholas të Barit e Brindisit ai kishte nisur , lundrimin në mes të datave 9 dhe 10 tetor në bregdetin shqiptar . Me trupat e mbledhura zbarkoi në Vlorë dhe në 13 tetor ushtria qëndroi përpara Durrësit . Rrethimi i këtij qyteti port i rëndësishëm , që ndodhet në hyrje të rrugës Egnatia që çon në Selanik dhe Kostandinopojë , ai nuk bëri asnjë përparim edhe kur Boamundus në pranverën e vitit 1108 , duke ndjekur shembullin e babait të tij ( 1081 ) , ka djegur anijet për të hequr trupat e tijdhe të gjitha mundësitë për t’u kthyer . Nga vitet e fundit të jetës së tij ka pak lajme , ose gjejmë një lajm ,që shkruan: Boamundus kërkoi armatosjen e një flote për një ekspeditë të re ,ishte 7 mars 1111 , kur vdekja e arriti . Ai u varros në katedralen e Shën Sabino në Canosa .
Si është gjetur një ”IPad bizantin’” në anije të mbytje ndërtuar para 1.200 vjetëve
Arkeologët turq duke gërmuar një vend port në anën evropiane të Bosforit kanë zbuluar një objekt 1.200 vjet të vjetër prej druri të cilat ata pretendojnë se është ekuivalenti i lashtë i një kompjuter tabletë
Nga Gëzim Llojdia/
1.
Cfarë është një iPad ( aɪpæd / sy – pad ) është një linjë e kompjuterëve tabletë projektuar dhe shitur nga Apple Inc , e cila shkon iOS Apple . IPad i parë u lirua më 3 prill, 2010, modelet më të fundit të iPad ,Air iPad dhe gjenerata e dytë iPad Mini , janë shpallur më 22 tetor, 2013 dhe doli në shitje 1 nëntor 2013 dhe 12 nëntor 2013 , respektivisht . Ndërfaqja e përdoruesit është e ndërtuar rreth ekranit multi – touch të pajisjes , duke përfshirë një tastierë virtuale . IPad ka ndërtuar në Ëi-Fi dhe , në disa modele , lidhjes celulare .
Që nga qershori 2014 , ka pasur mbi 200 milionë iPads të shitur që nga prodhimi në vitin 2010.
2.
A janë njohur më herët këto pajisje ?Duhet të besojmë gërmimet arkeologjike që janë duke u kryer në një cep të kontinetit.
Arkeologët turq duke gërmuar një vend port në anën evropiane të Bosforit kanë zbuluar një objekt 1.200 vjet të vjetër prej druri të cilat ata pretendojnë se është ekuivalenti i lashtë i një kompjuter tabletë ,shkruan Rossella Lorenzi duke thënë se : Pajisja ishte një fletore dhe një mjet.
Shpikja bizantine u gjet në mbetjet e një prej 37 anijeve të zhvarrosura në fushën Yenikapi të Stambollit , një vend, që ka qenë në qendër të gërmimeve për 10 vitet e fundit .Gjithashtu i njohur si Theodosit Portit , u ndërtua në fund të shekullit të 4-t gjatë sundimit të Perandorit Bizantin Theodosit I duke kthyer në portin më i rëndësishëm tregtar të qytetit .
Ndoshta këto gjetje citon Lorenzi, i përkasin kapitenit të anijes ,dhe janë objekti prej druri , mbuluar në të cilin është gdhendur imët me dekorata , është madhësia e një tabletë moderne shtatë -inch , por është shumë më e trashë .Ajo përbëhet nga një grup prej pesë paneleve drejtkëndëshe gdhendur me korniza dhe të mbuluara me qiri . Shënime mund të merren në këto panele , siç tregohet duke shkruar në gjuhë greqisht e cila është ende e dukshme në qiri .
Një ” app ” primitive është fshehur në panelin e poshtme : kapak rrëshqitje duke zbuluar një pjatë të fshehur me hapësira të gdhendura .
” Kur ju tërheq pjesë rrëshqitje , nuk janë pesha të vogla të përdorura si një bilanc shqyrtim , ” tha Ufuk Kocabaş , drejtor i departamentit të Universitetit të Stambollit dega e arkeologjisë detare Projektit Hurriyet Daily Neës .
Që nga ajo ishte një anije tregtare ,mjeti ka gjasa që është përdorur për të vlerësuar vlerën e disa artikujve . Bilancet e shqyrtuara janë përdorur për të përcaktuar përmbajtjen e metaleve në xehe apo llojin e metaleve të çmuara në një aliazh .
Notebook nës do ta quajmë kështu ,do të mund të kryhet me lehtësi punën . Çdo panel përmban katër vrima – ata ishin shpuar në dy palë të tjera me qëllim që të lidhin fletoren së bashku , ndoshta me rripa lëkure .
” Yenikapı është një fenomen me 37 anijet e saj të mbuluar nga uji dhe produktet organike . Unë mendoj se këto produkte organike janë tipar më i rëndësishëm i gërmimeve , ” tha Kocabaş .
Anija e fundosur mbi të cilin u gjet” iPad Bizantine ” , ka një kohë datimi rreth shekullit të 9-të pas Krishtit.
Anija me kontejnerët që ajo që mbante ka lundruar në Detin e Zi ,ku kryheshin transportimi i mallrave nga Krimea në Kersonesos .Një ekip hulumtues nga Universiteti i Stambollit është tani atje duke kryer analiza në anijes ,ku sipas të dhënave 60 përqind e të cilave ka mbijetuar në gjendje të mirë , me qëllimin e të pasurit në lundrim e saj të vendosur përsëri ndoshta në vitin 2015 .
A KA PASUR MEDALJE TË ARTË NË LOJËRAT OLIMPIKE TË LASHTËSISË?
Nga Gëzim Llojdia/
Ushqimi i olimpikëve/
Pse ekipi i SHBA vlerësoi të ushqyerit për atletët e saj në mënyrë të këtillë sa që e dërgoi dietën sportive në Soçi, para se atletët të arrinin atje .Ndërsa një arsye mbështet te fakti se të ushqyerit e garuesve mund të duket avantazhi madh ,por formula e kësaj rrënjët në fakt mund të ndiqen në Olimpiadën e lashta .
A ka pasur medalje olimpike ari në olimpiadat e lashta ?
Zbuloni se çfarë medalje ari , argjendi dhe bronzi janë bërë me të vërtetë .
Në fakt , dëshmitë tregojnë se në ndeshjet e para Olimpike në vitin 776 BC , një altar ishte vendosur në fund të ngjarjes së vetme të Lojrave : Stadiumi ky kryheshin lojërat , apo vrapimi 200 m.Fituesit e sakrificës së trofeut të tyre ,ngjiteshin në altar dhe fituesi do të merrte ndërkaq, pjesë më të mirë të mishit .
Njerzit nuk përshtaten me Olimpiadën Dimërore .”Kjo tregon statusin e rezervuar për fitimtarët olimpike,” tha Charles Stocking, asistent profesor i studimeve klasike në Universitetin e Ontariosperëndimore.
Atletët ishin lloji i rock stars (të asaj kohe).
“Ka ranë dakord me këtë mendim Francine Šegan, historian dhe autor i “The Philosopher’s Kitchen.” “Ata ishin krenaria e komunitetit të tyre, dhe mjekët ishin shumë të interesuar për të mbështetur atletët si dhe interesoheshin çfarë duhej të konsumonin atletët e këtyre garave.
Ndërsa ka copa dhe një pjesë e provave në lidhje me atë dietë të një atleti që mund të ketë konsumuar.Stocking tha: është e qartë se ka pasur një theks të madh në të ushqyerit – dhe të debatojnë në lidhje me të. Në fakt, të ushqyerit e atletëve konsiderohej aq e rëndësishme ,sa që mjekët dhe trajnerët e atletikës duket se kanë argumentuar në lidhje me praktikat më të mira,thotë Stocking.
Trupat e olimpikëve të sotëm amerikan ngjajnë dhe ka disa dëshmi që tregojnë për dietat e ngjashme me trendet aktuale.”Ata nuk flasin në aspektin e carbs, yndyrë dhe proteina, por mënyra që ju përktheni është një dietë me proteina, “tha Šegan.” Ata kanë vënë re nga testimi i atletëve ato krijojnë energjinë më të madhe,te muskujt leanest “.
Lojërat olimpike në lashtësi
Sipas të dhënave historike , Lojërat e para Olimpike të lashtësisë mund tëjenë luajtur në vitin 776 pr Krishtit . Ata ishin përkushtuar perëndive madhështor dhe organizuan në rrafshin e lashtë të Olimpias . Ato vazhduan për gati 12 shekuj me radhë , deri sa perandori Theodosi ka dekretuar në vitin 393 pas Krishtit që të gjitha këto ” kulte pagane ” të ndalohen .
Olympia
Olimpia , vendi i Lojrave Olimpike të lashtë , është në pjesën perëndimore të Peloponezit e cila , sipas mitologjisë greke , është ishulli i ” Pelops “, themeluesit të Lojrave Olimpike . Tempuj që imponojnë , ndërtesat kushtimore dhe objekte sportive të lashta janë të kombinuara në një vend me bukuri unike natyrore dhe mistike . Olympia ka funksionuar si një vend takimi për adhurim dhe praktikave të tjera fetare dhe politike që në shekullin e 10 pr. Krishtit .Pjesa qendrore e Olimpia u dominua nga tempulli madhështor i Zeusit dhe me tempullin e Hera paralelisht me të.
Lojra dhe feja
Lojrat Olimpike ishin të lidhura ngushtë me festivale fetare të kultit të Zeusit , por nuk ishin një pjesë integrale e një riti . Në të vërtetë , ato kishin një karakter laik dhe kishte për qëllim për të treguar cilësitë fizike dhe evolucionin e shfaqjeve të realizuara nga të rinjtë , si dhe inkurajimin e marrëdhënieve të mira në mes të qyteteve të Greqisë .Ceremonia zyrtare dhënies do të mbahet në ditën e fundit të Lojrave , në portikun e ngritur të tempullit të Zeusit . Me zë të lartë ,lajmëtari do të shpallë emrin e fituesit olimpik , emrin e atit të tij , dhe vendin e tij . Pastaj,Hellanodikis vendos kurorë të shenjtë pemë ulliri , ose kotinos , mbi kokën e fituesit .Ngjarjet e lashta sportive olimpike ishin: boks, (pjesë e pesëgarësh) ngarjet e kuajve, javelin (pjesa e pesëgarësh) kërcim, pankration pesëgarësh ,mundje etj.
Stadiumi i Amantias monumenti 550m mbi nivelin e detit
Pjesmarrja e amantasve në lojërat olimpike që zhvillohen në kohet e hershme në shtetin fqinj,tregon se Amantit ishin njerëz me kulturë dhe sportistë të mirë, fakt që e tregon edhe stadiumi i saj.Me këtë të dhënë të rëndesishme gjejme një çelës për të hyrë në një portë të madhe. Amantasit kane hyrë në Evropë atëhere, kur në truallin tonë që i themi Ballkan fqinjet verior nuk ishin prezent dhe s’ishin se si te ishin. Amantasi ishin te integruar qysh në atë kohë kur ardhacaket të tjerë ishin diku në stepa a ose skano ekzistuar ndoshta fare. Amantasit kanë treguar shenja te larta civilizimi ata kishin nje stadium.Stadiumi ndodhet 100 m me poshtë ne jug lindje te forteses kryesore ai eshte i gjate 55 m dhe i gjerë 12.5 m. Gërmimet kane nxjerr ne pah se stadiumi ishte nje nga monumentet kryesore te qytetit dhe shërbente për sporte si : vrapim, hedhje e shtizes, boks, hedhje e diskut etj. Stadiumi kishte 17 radhe dhe mbante 4000 persona. Në bazë të mbishkrimeve greke të gjetura në stadium ndërtimi i tij eshte bere ne vitin 300 p.k dhe ka funksionuar deri rreth viteve 30 pas krishtit. Gjate shek.3-2 p.e.s. kultura fizike pati zhvillim të veçante dhe u ndertuan vepra monumentale.
Stadiumi i Amantias në shek 3 p.e.s.Ky stadium ka forme antike tipike me piste 184.8 m të gjatë dhe 12.25 me të gjerë dhe ruhet shumë mirë. Ne njërën anë të stadiumit ka 17 radhë shkallësh dhe në anën tjeter 8 radhe të ndërtuara me bloqe gurë gëlqeror. Qe nga koha kur Izomber tek itinerari i deshifruar i historise së arkeologjisë së Orientit,nje botim ky që i përkiste vitit 1873,në faqen 871 përshkruan zbulimin e stadiumit antik ne kodren e fshatit Ploce.Thenia e Izamberit pikërishte ne shekulline 19,përbënë trokitjen e parë në dyer të këtij monumenti antik, kishte lënë gjurmë brezash në historinë e qytetërimit ilir në lartësit e kodrës së Plocës.
Udhëtimi arkeologëve shqiptarë u bë pas afër 70-80 vjetesh nëpër luginen e Vjoses dhe provoi se “stomaku i kodrës” nuk e kishte tretur gjithcka ndonëse mjegulla dhe largësit kanë kapërcyer 1000 vjet nga ekzistenca e tij.Arkeologët i gjetën rrenojat e stadiumit antik të Amantias tek gropa e kovaçit. Gjate shek.3-2 p.e.s. kultura fizike pati z Informatat e dytë,për qytetin Amantin por te shprehur nga pena e një kërkuese si zj Falaksi ka të bëjë me kulturën fizike,ose me qartazi me sportet.
Një statujë që përshkruan një boksier,ndonëse figura ka mungesë të kyçit të djathtë si dhe ndihet mungesa tek këmba e majtë,por që nuk shperfytyrojne figurën për të rritur më lehtë në një përfundim,për këtë boksier. Ja përshkrimi i N.Vlores. ”Amantia:Përsosmërinë estetike të Posejdonit ta barazojmë tani me këtë trupore ilire prej bronxi te shek IV,para K.që përfaqeson një boksier. Nuk mund të thuhet se është i bukur,por e gjithë përmbajtja tregon një qëllim:”muskujt e zhvilluar,shikimi i mprehtë,trupi i gatshëm për mësymje,bëjnë në mënyrë që kjo trupore të ketë fuqi komunikuese.Vetëm në këtë mënyre arti e arrin bukurine e përsosur…” Informatat, që sjell N.Vlora ështe”Amantia:pamja e pergjithshme e stadiumit të shek.IV para Krishtit.
Një fakt një prej statujave gjendet si pjesë e arkivës së Muzeut Historik Kombëtar. Një staturinë bronzi ,10cm e vitit 470 para Kr,bëhët fjalë për një fitues stadium janë:vrapim,hedhje shtize,e hedhje disku dhe boks.Figura atletesh jane gjendur dhe kanë ekzistuar edhe në muzeun e Amantise i prishur pas ndërrimit të sistemeve aty rreth viteve ’90 ku u morën dhe u zhduken dhjetëra gjetje,figura,statuja fati i te cilave nuk dihet ende ku kanë përfunduar dhe në cilin shtet fqinj,zbukurojne muzete e tyre?Stadiumi mund të kishte një kapacitet mbajtës nga 3000-4000 vende për tu ulur spektatoret.Gjë që nuk dallon shume nga stadiumet e koheve te sotme. Madje stadium është monumenti i parë dhe pika e takimit e vizitorëve me botën e qytetërimit të lashtë amantin
PROMOVOHET TRASHGIMIA E JANKO PALIT, DHE TE BIRIT NË QYTETIN E FLAMURIT
NGA GËZIM LLOJDIA/
Klubi i shkrimtarëve”Petro Marko “ Vlorë, promovoi krijimtarin letrare si dhe botimin e fundit të shkrimtarit shqiptaro-amerikan Petraq Janko Pali.Në fillim u shfaq një dokumentar kushtuar kësaj krijimtarie pergatitur nga G.Llojdia dhe më pas Myrteza Mara,Kryetar i Klubit të shkrimtarëve “Petro Marko” në fjalën e hapjes në promovimin e veprës letrare të shkrimtarit Petraq Janko Pali nënvizoi se :Kam folur dhjetra herë në këtë podium, e në të tjera si kjo, për veprimtarit e shumta letrare, për diskutime e vlerësime që organizon Klubi ynë “Petro Marko”, vlerësuar nga Bashkia me titullin “Mirënjohje e Qytetit të Vlorës”, por sot ndihem më ndryshe sepse më duhet të them pak fjalë për mikun tim të respektuar, poetin e shkrimtarin Petraq Pali.Thashë pak dhe jo shumë, sepse për Petraqin kam të them një det me fjalë e mos të mbarohen. Kam një det me mall e kujtime të adoleshencës dhe vitet e mëvonshme e përsëri mos të mbarohen.Jemi miq të hershëm dhe e kemi ruajtur këtë miqësi të pastër, aq sa dhe vetë e kemi zili.Ishim nxënës në pedagogjike të Vlorës, me konvikt në Ujin e Ftohtë (shtatë pallatet) dhe shkollën tek është sot ajo mjeksore. Petraqin e mbajnë mend të gjithë shokët sepse ishte Petraqi-djali çapkën nga Qeparoi, biri një mësuesi të nderuar e të respektuar, por që nuk linte dy gurë bashkë. Drejtori ikonviktit, i ndjeri Safet Kofina, emrin e Petraqit e mësoi që ditën e parë, ashtu si edhe kujdestari Rushit Ismaili, Petraqin kishte si fishkëllima në buzë ngado shkonte.I dashur si Petraqi! I mirë si Petraqi! I dhembsur në shoqëri si Petraqi I pakursyer si Petraqi! Shpirtbardhë e buzagaz si Petraqi – rrallë ia gjeje shokun atëhere, më rrallë ia gjen edhe sot.Çdo mëngjes diçka nuk do shkonte nëpër dhomat tona të gjumit. Dikush kërkonte këpucët e tij sepse poshtë shtratit ishin një palë të tjera. Dikush tjetër shikone se çorapet nuk ishin njëlloj dhe kërkonte ndihmë nga shokët për të bërë shkëmbimet, por nëse nuk do ndodhnin nga këto fenomene, të cilat na mbushnin me gaz fëmijënor, atëhere kishte dy arsye: Ose Petraqi kishte ikur në fshat, ose do ishte pa qejf.Dhe të flasësh për pjesën tjetër të jetës së Petraq Palit do duhet të ligjërojnë më shumë ata që u rritën e punuan së toku, që udhëtuan me të nëpër shtigjet e ngushta të jetës dhe kohës. E megjithatë Petraq Pali, falë dhuntive dhe aftësive të veta, përherë ruajti boshtin e karakterit të tij human e paqësor në mardhënieve me njerëzit, shoqërinë, familjen.Por sot Petraq Pali na ka mbledhur si njeriu i letrave, si shkrimtar dhe poet. Dhe patjetër për këtë do flasin edhe të tjerë, për këtë edhe pret urime, kritika e vlerësime.Nëse do udhëtojmë nëpër trasenë e kohës, andej ku Petraqi ka shruar shinat e veprave të tij letrare do shikojmë se kemi një rrugë jo të lehtë, sepse nuk është pak të shkruash e botosh 24 libra në poezi e prozë si dhe të nxjerësh në dritë disa vepra nga i ati i tij, Mësuesi i Meritur Janko Pali. Dhe të gjitha këto në harkun kohor të 14 viteve.Petraq Pali dhe shumë të tjerë nga ne mund të quhen edhe “Shkrimtar pas rënies së murit të Berlinit”, por të gjithë kanë patur si motiv kryesor vrullin e pandalshëm për shprehur akumulimin shpirtro dhe per të kapur “kohën e humbur”.Aktiviteti i Petraqit është i pandërprerë. Me fillimet e tij në emigracion në Amerik ai përveshi mëngët seriozish. Kishtë shumë ujë diga e shpritit të tij krijues dhe patjetër duhej shpërndar nëpër turbina për të rrezatuar kulturë letrare dhe histori,Tani që unë them këtu se Petraq me inisiativën dhe financimin e tij hapi shkollë shqipe “Janko Pali” në Virxhinia, për fëmijët e emigrantëve shqiptar, duket si e pabesueshme, por ja që Petraqi e ka bërë, duke e udhëhequr i vetmi këtë akt bamirës e patriotik për dy vjet radhazi.Nëse unë them sot këtu se Petraq Pali të gjithë veprën e tij letrare, mbi 10.000 kopje e ka shpërndarë falas ndër lexues, madje duke vënë edhe shënimin përkatës në kopertinën e librit, pra edhe kjo do duket pak e besueshme, por ja që Petraqi edhe këtu është unik.Nëse unë do them tani se Petraq Pali është vlerësuar me “Pendën e Artë” në fushën e publicistikës nga shoqata e shkrimtarëve shqiptar të Amerikës, patjetër që këtë do e besoni. Po ashtu nga kjo shoqatë libri i tij “Zhdukja misterioze e Besnik Memës” është vlerësuar me çmimin e tretë.Petraq Pali mund të quhet edhe “shkrimtari dhe poeti i qejfit të qejfit të vetë”. Ai shkruan për jetën që ka jetuar, për impresionet e thella që janë rrënjëzuar ne ndërgjegjen e tij letrare. Fantazia artistike ndërthuret aq bukur me realitetin e ngjarjeve të shumta, me trillet e penës që e bëjnë veprën të shijshme dhe tunduese për ta rishjiuar.Herë-herë nëpër veprat e tij letrare ngatërrohesh fare lehtë me bëmat e heronjve dhe ato të Petraqit, aq sa në disa raste të duket sikur ke të bësh me autobiografi, por jo! Petraqi vesh lëkurën e heroit, ose futet në lëkurën e tij për t’i dhënë vërtetësi veprës, për ta afruar atë me të vërtetën.Të lexosh romanin “Gruaja me të zeza” ngërthehesh keq nga situatat, ngë dekori, nga ngjarjet me aq vërtetësi sidomos kur shikon se ngajrjet më dramatike ndodhin në një qytet rus. Po ashtu tek “Geku Kondo”, “Misteret e kosovares së bukur”, “Zhdukja misterioze e Besnik Memës”, etj.Dashuria për vendlindjen është si një fill i blertë, por i përlotur me lot malli e bese-është një tjetër veçori në krijimtartinë letrare të P Palit. Qeparoi i tij është “Olimpi” ku falen gjithë dashuritë e brezave dhe kjo e bën Petraq Palin edhe poet me vargje e me shpirt. 1.5 milion lekë (të vjetra) dha Petraqi për shkollën e fshatit. Po aq mbresëlënës është edhe gjesti human i tij në ndihmë të një ushtarë kosovar, i plagosur, por ishte në Itali dhe kishte nevojë për kontribute. Petraqi edhe këtu tregoi shpirtin e tij bujar.Nëpër gjurmët letrare të shkrimtarit Petraq Pali brezat do shikojnë djersën, mundin dhe talentin e njeriut punëtor që mbolli shpirtin e vet edhe nëpër libra.Sigurisht sot është promovim i veprës, por edhe kritika e ka thënë e do ta thotë fjalën e saj sepse pena e Petraqit nuk do rreshti kurrë së shkruari, nuk do pushoj asnjëherë së kënduar për jetën dhe dashurinë zemra e tij djaloshare.Duke i uruar mikun tonë shëndet e lumturi, krijimtari të suksesshme dhe jetë të gjatë, po e mbyll këtë fjalë me një thënie të Dr Isuf Luzaj:
“Ec pa qendruar se koha e hapsira janë relative dhe maten me punën që kryejmë, jo me vite e cila është absurde!”
Ndërkohë shkrimtari u vlerësua me titullin ;’Mirënjohje e Klubit të shkrimtarëve”Petro Marko “ Vlorë ,titul të cilin e dorëzoi Vangjel Pici,pedagog i shkrimtarit gjatë viteve të rinisë.
Shkrimtari Perparim Hysi ardhur nga Tiranë në këtë promovim tha :Ju përshëndes, o miq nga Vlora. Folsja, kur më dha fjalën tha se jam nga Tirana. Nuk jam nga Tirana (atje jam qeraxhi), jam nga Fieri, por më ka bërë vlonjat miku im Luan Çipi. Kam ardhur për mikun tim të shtrenjtë, Petraq Janko Pali që sot është “dhëndërri ” i këtij promovimi të bukur. Për Petraqin kam shumë për të folur, po para se të dalë në “stere”, dua të ndalem në një koregjim të asaj që lexoi profesori i nderuar Pellinxhi ( të më falë në s’e mbaj sakt mbiemrin), kur foli për miqësinë gjysëmshekullore të Petraq Palit e Myrteza Marës, midis tjerash tha:-…kanë qenë djem të gjallë e pak xhagajdurë. Profesori i nderuar, jo “kanë qenë”, po janë, ende, po ata “xhagajdurët” e dikurshëm kur, në se nuk zënë “botën me gurë”, si qëmoti, sot janë bërë njerëz me integritet dhe me emër në fushën e letrave. Ata, që të dy, kanë secili zërin e vet në prozë e poezi.Kur marr të flas për Petraq Palin, nuk di pse më kujtohet nobelsisti portugez, Fernando Pesoa që thoshte: “…deri më sot, nuk pashë as një BUdë dhe as një Krisht që të “qajë” për mua…”. Petraq Pali duke u marrë me krijimtarinë shumëplanëshe të babai të tij të nderuar, Janko Pali, për fat të mirë është pema që ra nën pemë. Sistemoi gjithë atë punë të tij ( Janko Pali, Mësues i Merituar) dhe “sinagogën” e Njeriut-Insitucion Janko Pali e nxori në dritë. Nuk mjafoti me kaq, ai iu vu krijjimtarisë artistike dhe sot është autor i 24 librave në prozë e poezi. Ai në gjithë zhanret që trajtonkrijon një auditor të çuditshëm. Trajton tema unike, siç janë ato me agjentë, zbulues dhe dedektivë dhe jo më kot unë e kam quajtur “Zhorzh Simenon”, pa komisarin Megre. Nuk ka punuar qoft dhe një ditë në” llagëmet ” e minstrisë së mbrëndshem se nuk ka qenë as Mark Dodan dhe as Apostol Nasi e të tjerë, por të jep prova të tilla si Besnik Mema apo Ana Mihajllova që nuk ke si nuk i heq kapelen.Nga ana tjetër, s’kam se si mos më vij ndërmend, nobelisti kilian Pablo Neruda që kur Kili qe në rrezik, lëshoi kushtrimin:”… dhe fshatari të shesë një copë të lëdninës së tij”. Petraq Pali e ka bërë këtë: hapi shkollën “Janko Pali” (me të gjitha shpenzimet e veta) për t’u mësuar shqip vlëglushëve shqiptarë atje, në Virxhinia të Amerikës. E sa për lehtësinë që ka në trajtimin në prozë e poezi, jo vetëm Petraqi, por dhe Luan Çipi, kanë të njëtën lehtësi,sa më kujtojnë vargjet që thotë Noli për Skënderbenë, kur përktheu Logefellovin: “… dhe i pushtoi me aq lehtësi/ sa zë burri veshnë e tij/. Petraqi tregon bukur dhe nuk shpik. Ndodh ajo që thotë Gorki: “Ngjarjet e vërteta janë përrallat më të bukura!”. Tej kësaj thënieje, nuk kam seç shtoj tjetër. I uroj dhe me llibra të tjera.P.S.Me që shkrimin po e shkruaj sot, jashtë fjalës sime, nuk kam se si mos qëndroj pa përshëndetur me këtë rast dhe ca dashamirë të mi në këtë takim: e kam fjalën për mikun tim Bardhyl Mezini, për Aktorin e madh, Albert Verria, Për “Ustanë e madh” të futbollit, Mexhit Haxhiu. Për mikune Petraqit e të LUan Çipit, të nderuarin, Ejup MIta, për të kundondodhurin dhe të gjendurin, Gëzim LLojdia, për Mjeshtërin e madh, Miho Gjini që kish ardhur me një frymë nga Athina. Një përshëndetje shumë prekse për zonjën e nderuar, Hanëme Çipi që së bashku me Luanin aq të mirë më ofruan miqësinë tyre të sinqertë për ta kaluar natën në shtëpinë e tyre.Për aq të mirën dhe aq altruiste, Laureta Petroshati, për Ed Pash Vlonjatin, për z.Agalliu; për zotrinë e nderuar Luan Toto dhe të mbesën Anila Toto. Për mikun tim të shtrenjtë, Spiro Naqon dhe, pa dyshim, për Çiftin e lumtur: Vasil Bifsha dhe zonjën e tij nga Dibra, që nuk se si t’ua shpërblej: duke më shërbyer me makinën e tyre jo vetëm i përshëndes,por ju them se jam borxhëli i mirë: di t’i shlyej borxhet. I përshëndes dhe të gjithë ata që, ndoshta, nuk më njihnin, le të më mbajnë mend, si bregas që janë me këngën e Kapedan Nases.
Shkrimtari Luanh Cipi në kumtesën kryesore midis të tjerave tha:Kam shkruar dhe komentuar shpesh për veprimtarinë letrare dhe publicistike të Petraq Janko Palit. Sa herë që lexoj librin e radhës, çuditem dhe mrekullohem nga rritja transformuese e tij. Kështu më ndodhi dhe me librin e tij të fundit, të titulluar “DASMËMORTI”.E kam njohur Petraqin djalë, shumë vjet më parë, kur punonte si teknik ndërtimi, në “Drejtorinë e Ujërave” në Vlorë. Një i ri simpatik plot energji, gjithnjë i qeshur dhe i gëzuar, që të falte me tepri sa e takoje, miqësi e dashuri. Ai, gjithë ditën lëvizte majë një motoçiklete, për të drejtuar e kontrolluar punimet e rrjetit të shpërndarjes së ujërave për vaditjen në sistemin e bujqësisë së Rrethit Vlorë. Mund të bëhej një inxhinier ndërtimi i shquar, tek e shihje midis skicash e projektesh, apo kur zgjidhte variantet optimale në zbatimin e punimeve ndërtuese, mirëmbajtëse, pastruese e bonifikuese, po kurrë nuk mund të mendoje se ai do bëhej një poet e prozator në zë. Kjo, ndofta se rutina e punëve të përditshme, po dhe dëshira për shoqëri e aheng, nuk i linin kohë të lirë, që të merrej me pasionin që e mbante thellë të ndrydhur në shpirt dhe që ia guduliste çdo ditë, babai i tij i pazakontë, mësuesi i merituar, patrioti Qeparotas, Janko Pali. Gjithnjë i çuditshëm dhe interesant. Gjithë jeta e tij, aventurë shëtitëse me plot ngjarje e mbresa. Lindi e ndenji pak kohë në Qeparo, po bredh pa u ndalur qytet e kryeqytet, shkollë më shkollë e shtet me shtet; mëson për mjekësi, ndërtim, pedagogji dhe se fundi në pleqëri, mandej më i moçëm edhe se i madh Teofan Noli, kryen Universitetin dhe bëhet jurist.Ndërkohë, kanë ardhur si të pa pritura vitet e erës demokratike, që e ndryshojnë krejtësisht jetën dhe mentalitetin e Petraq Palit. Mërgimi, në Korfuz të Greqisë dhe në Virxhinia të Amerikës, e ngërthen me mallin, patriotizmin në gjenezën Jankopaliane e Qeparotase dhe nga dashuria për vendin e vetë, Qeparoin dhe Vlorën e veprimtarisë djaloshare. Aty, i kujtohen me nostalgji ngjarjet që e zbuluan Petraqin çapkën, si ajkën e të rinjve të gëzueshëm, të zotë, të dashur dhe që e vuri në ballin e tyre, si nismëtar e organizator, me epiqendër djemtë e bregdetit, po dhe me shokë e miq nga të gjitha trevat shqiptare. Te gjitha këto, të akumuluara në një mendje të ndritur, origjinale dhe më tej, të përpunuara në art, shpërthyen atje larg në dhe të huaj, dhe u kthyen në mbresa të pashlyeshme në prozë e në poezi brilante. Këto mbresa Petraqi, i mban të freskëta dhe i përtërin, me ardhjen e herë pas hershme në Qeparo, ku fle e ndrojtura muza frymëzuese dhe ku mesa duket e me sa shohim, si lejlekët mërgimtarë, po e ndreq folenë sipas kërkesave të kohës, për të gjetur më së fundi, si dhe shumë bashkëfshatar të tij, qetësinë e dëshiruar.
Në promovimin e këtij autori e morrën fjalën kritiku Miho Gjini,Dr Lluka,poetja Laureta Petoshati lexoi përshëndetjen derguar nga Shoqata e shkrimtareve shqiptarë në Amerikë.Një intervistë e autorit në Tv dhe kenga sarandiote ishte epilogu i kësaj feste letrare në qytetin e Flamurit.
Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike
Nga GËZIM LLOJDIA/
1.Kosova është një vend ku potenciali arkeologjik është i pambarimtë. Dhjetra lokalitete arkeologjike nga rreth 400 gjithsej të evidentuara në territorin e Kosovës deri më tani dhe të regjistruara në Listën e Trashëgimisë Kulturore për Mbrojtje të Përkohshme të Republikës së Kosovës janëtë fokusuara në një guid të Kosovës e cila tregon edhe seriozitetin e punës duke bërë jo vetëm identifikimin, por edhe përcaktimin e vendodhjes si dhe të dhëna të tjera shkencore për zbulimet e territoreve arkeologjike, që ka brendia nëntoka e mbitoka e saj dhe krejt toka e Kosovës.
2.Edi Shukriu duke folur në një intervistë për pasurit arkeologjike, që mbanë nëntoka e Kosovës, ajo shprehet se: Një varg i lokaliteteve dhe i objekteve arkeologjike e meritojnë të përmenden me këtë rast, sepse Kosova ka thesar të vlefshëm arkeologjik dhe mjaft atraktiv, madje edhe për syrin e një vizitori. Sot dimë për shumë qendra dhe zona arkeologjike, peizazhe arkeologjike dhe monumente të luajtshme, për disa prej të cilave duhen jo shumë investime për t’i bërë atraktive për vizitorë. I tillë është kompleksi trashëgimor i Artanës/Novo Bërdës, Ulpianës, Vendenisit te Gllamniku, Municipiumit DD te Soçanica, Gradina e Llapushnikut, e Vlashnjës e shumë të tjera, përfshirë dhe komplekset e trashëgimisë ortodokse, që sot, mjerisht, mbahen të izoluara dhe që, pos që janë trashëgimi arkitektonike mesjetare, përmbajnë edhe trashëgimi arkeologjike. Nga objektet e luajtshme arkeologjik,e që kanë vlera shumëdimensionale shkencore e kulturore do të veçoja Monumentin epigrafik të Hyjneshës dardane nga Smira me labyrinthin rrethor unik, pikturimin shkëmbor parahistorik të Vlashnjës me drerin dhe shumësinë e spiraleve, hyjneshat neolitike që nga ato të Tjerrtores së Prishtinës, Bardhoshit, Varoshit, Mitrovicës e të tjera, si dhe Monumentin mortor nga Dardana/Kamenica, si monument guror unik dhe i rrallë, që i takon kohës së ekzistimit të shtetit dardan dhe që përmban tradita etnologjike para pushtimeve romake.
3.
Dr. Jusuf Osmani shkruan:”Gjurmët e para të banimit në Kosovë datojnë nga neoliti i hershëm (6000 vjetë para e.r.). Këto gjurmë janë verifikuar dhe dokumentuar me gjetje nga hulumtimet sistematike arkeologjike. Rezultatet e fituara dëshmojnë për një civilizim të lartë të periudhës së neolitit.
Koha e neolitit sipas studiuesve të kësaj kohe: përfaqëson etapën e fundit dhe njëkohësisht më të zhvilluarën të epokës së gurit. Ai përfshin një kohë që fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Arkeologjikisht neoliti ndahet në tri periudha të mëdha: e hershme, e mesme dhe e vonë.
4.
Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike
Trualli i banuar sot nga shqiptarët, ku bën pjesë edhe territori i sotëm i Kosovës, shkruan guida turistike , filloi të popullohej shumë herët, që në epokën e paleolitit (gurit të vjetër), mbi 100 000 vjet më parë. Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tilla në territorin e sotëm të Kosovës, siç janë shpellat e Radacit dhe Karamakazit, si dhe shpella të tjera më të vogla.
Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të braktisin shpellat dhe të përqendroheshin në vende të hapura. Banorët neolitike pëlqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në tarraca lumore qëndrueshme, me ekonomi kryesisht bujësore.
5.
Piktura shkëmbore e Vlashnjes, Duke analizuar gjetjet dhe vendet arkeologjike të kësaj periudhe të rëndësishme thuhet se Territori i Vlashnjes gjendet në sipërfaqen e sheshtë të një tarrace shkëmbore (335 metra lartësi mbidetare) në krahun e djathtë të rrugës Prizren-Zhur, rreth 6 km në perëndim të Prizrenit. Në po këtë material theksohet se edhe vazhdimësia e jetës gjatë disa periudhave kohore si neolit i hershëm (kultura e Starçevës), neolit i vonë dhe i mesëm (kultura e Vinçës), eneolit (periudha e bakrit), periudha e bronzit, epoka e hekurit, periudha helenistike si dhe periudhat e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme. Materiali arkeologjik i zbuluar në këtë lokalitet hulumtuar në disa sezone që pas viteve dy mijë të mileniumit tonë, nxori në pah fragmente të shumta të enëve nga argjila e pjekur, vegla pune nga guri, stralli dhe kocka, si dhe zbutu Vlashnje. Fragmente të ndryshme të qeramikës me pikturim me vija gjeometrike janë dëshmuar këtu. Po ashtu edhe thika stralli, këto të epokës së neolitit, gjegjësisht të Kulturës së Starçevës, mileniumi i gjashtë, p.e.s.Figurina të ndryshme antropomorfe janë zbuluara gjatë gërmimeve të dekadës së parë të mijëvjeçarit të dytë (2002-2010), nga të cilat spikatet një figurinë antropomorfe, një ekzemplarë tipik për Kulturën e Starçevës. Periudha e Neolitit të Hershëm. Mileniumi i gjashtë p.e.s.
Prof Dr Muzafer Korkuti :Piktura shkëmbore e Vlashnjes, Në kuadrin e projektit të përbashkët midis Institutit Arkeologjik Tiranë e Institutit Arkeologjik Prishtinë, gjatë tri viteve të fundit po bëhen gërmime me karakter shpëtimi në vendbanimin prehistorik të Vlashnjës, që ndodhet 6 km në perëndim të Prizrenit (Kosovë). Drejtuesit e projektit, A.Bunguri e Sh.Gashi, më krijuan mundësinë për të parë pikturën dhe më vunë në dispozicion dokumentacionin e nevojshëm grafik e fotografik për pikturën shkëmboretë Vlashnjës.Piktura e Vlashnjës ndodhet 1,5 km në perëndim të vendbanimit, pranë vendit ku lumi i Prizrenit bashkohet me Drinin e Bardhë. Në një lartësi rreth 30 metra nga niveli i lumit, mbaron pyllime shkurre e lartësohen tri masive shkëmbore, të cilat me kontrastin që krijojnë me ambientin kanë një bukuri të veçantë. Pikërisht në strehën që formon njëri nga masivet shkëmbore, mendja dhe dora e njeriut neolitik ka ngulitur në faqen e shkëmbit pjesë të botës mistiko-religjioze të jetës së tyre. Piktura është realizuar në tri plane, dy plane vertikale dhe një plan horizontal (në tavan). Faqja e shkëmbit është në formë brezash-pllakash, gjë që ka kushtëzuar edhe realizimin e pikturës në tri pjesë në një sipërfaqe prej 16 m². Në tavanin e strehës janë vizatuar 8 spirale të bëra me vija të trasha me bojë të kuqe okër. Katër spiralet e para janë vendosur në grup në një distancë 20-40 cm larg nga njëra tjetra. Spiralet që janë ruajtur të plota e kanë diametrin maksimal 34 cm. Në të djathtë të grupit të parë, me largësi 70 cm është vizatuar një spirale dyshe, me diametrin e madh 80 cm dhe të voglin 37 cm. Në planin e parë (vertikal), në një sipërfaqe prej2,10m x 0,50m, janë vizatuar një kaproll dhe dy spirale. Kaprolli është dhënë në profil, në gjendje qetësie me bojë uniforme që mbulon gjithë trupin. Figura ka përmasat 30 x 28 cm. Në planin e tretë, pjesa më e poshtme e faqes së shkëmbit, në një sipërfaqe prej 2m², është vizatuar
me një spirale dyshe që nga përmasat është më e madhja, me diametër
maksimal 78cm dhe diametër minimal 38cm.Trashësia e vijave të spirales
është 2,5-3cm.Piktura e Vlashnjës ka në qendër simbolin e spirales të bërë në tërë sipërfaqen e përshtatshme për pikturim, e të përsëritur në 12 raste. Spiralet janë teke dhe në dy raste janë spirale të tipit gjyslykore.. Në pikturën e Vlashnjës kemi të realizuar edhe figurën e një dreri, kulti i të cilit
është i pranishëm edhe në pikturën e Trenit (Korçë) dhe në pikturën e
Zhlijebit (Bosnjë).Piktura e Vlashnjës është vepër e banorëve prehistorikë të këtij vendbanimi
6.
Disa lokalitete nolitike.Për Guvën e Mrrizit me simbolin e pikturuar të spirales thuhet se: paraqet një vepër të botës artistike shpirtërore të banorëve prehistorikë të këtij lokaliteti (vend kulti). Guva shkëmbore e këtij pikturimi ndodhet rreth 1,5 km në perëndim të vendbanimit të Vlashnjes në fshatin fqinj Kobaj.Nga shumë gjetje të periudhave të ndryshme historike zbuluar në Vlashnje, spikat një monedhë argjendi e emetuar në vitin 55 p.e.s. Monedha ka një peshë prej 3.72 gramë dhe ishte vënë në qarkullim për nder të edilit të Kretës, Gnaeus Plancius.
Lokaliteti neolitik i Runikut.Lokaliteti neolitik i Runikut ndodhet në komunën e Skenderajt, në fshatin Runik, e pozicionuar në pllajën e Drenicës, rreth 25 km në jugperëndim të Mitrovicës dhe rreth 10 km në veriperëndim të Skenderajtdhe gjendet në aksin rrugor që lidh Skenderajn me Istogun. Këtuështë dëshmuar një nga vendbanimet më të hershme neolitike të Kosovës,që i takon Kulturës së Starçevës, përkatësisht mileniumit të gjashtë p.e.s. dhe pasqyron një qytetërim të zhvilluar të kohës së gurit të ri..Ky lokalitet arkeologjik është hulumtuar gjatë viteve 1966-68,dhe sërish në vitin 1984. Hulumtime këto me karakter sondazhi të shtrira në rreth 35 parcela private të lagjes Dardania, me ç’rast u zbuluan mbetje dhe fragmente të shumta qeramike të periudhës neolitike (6500-3500 p.e.s.) gjegjësisht u dëshmuan kultura e Starçevës dhe ajo e Vinçës
Lokaliteti neolitik i identifikuar i Varoshit.Lokaliteti neolitik i identifikuar i Varoshit ndodhet në komunën e Ferizajt, gjegjësisht vetëm 2 km në jug, juglindje të këtij qyteti, në fshatin me po të njëjtin emër.Lokaliteti neolitik i Zhitkocit ndodhet në komunën e Zveçanit, gjegjësisht rreth 3 km në veri të qytezës së Zveçanit, në një rrafshinë afërstacionit të trenit të Zhitkocit. Këtu gjatë disa sondazheve të zhvilluara arkeologjike të vitit 1958, fare pranë brigjeve të lumit Ibër, janë dëshmuargjurmët e një vendbanimi tipik neolitik të të dy kulturave, si asaj më të hershme të Starçevës dhe më të vonshme të Vinçës.Fshati Vallaç gjendet në veri të Zhitkocit- Karagaçit dhe fare pranë grykërrjedhjes së lumit Ibër, e pozicionuar mbi një ngritje të njohur si Kërshi i Vallaçit. Është hulumtuar pjesërisht në vitet 1955 dhe1957. Në shtresën kulturore të trashë 1.8 metër janë zbuluar gjurmë të vendbanimit me kasolle banimi të thurura dhe të mbrojtura me hendeqe përreth.Nga materiali i shumëllojtë arkeologjik zbuluar këtu, veçohen një sasi e konsiderueshme e figurinave antropomorfe dhe zoomorfe, tëpunuara dhe te formësuar me aftësi dhe imagjinatë të bujshme, këtokarakteristike për periudhën e vonë të Kulturës së Vinçës, e njohur si Vinça C.
Reshtani është një vendbanim neolitik i pozicionuar në prapatokën e Suharekës.
Lokaliteti neolitik i Barilevës gjendet në fshatin me po të njëjtin emër, e pozicionuar në arealin e njohur si Arat Kovaçe, tokë punuese e cilësisë së lartë.Bardhoshi gjendet në veri, në dalje të Prishtinës, në krahun e majtë të rrugës për Podujevë. Lokaliteti neolitik (Koha e Vinçës) i Bardhoshit është identifikuar rastësisht në vitin 2002, me rastin e hapjes së themeleve për ndërtimin e një shtëpie banimi dhe anekseve shoqëruese.Lokaliteti neolitik i njohur me emrin Tjerrtorja është zbuluar rastësisht, me rastin e ndërtimit të fabrikës së përpunimit dhe të produkteve tekstile Tjerrtorja,gjatë viteve ’50, andaj dhe është emërtuar me këtë emërtim, pra në bazë të vendgjetjes.Ky lokalitet gjendet brenda arealit të qytetit të Prishtinës, në lagjen Kalabria (Emshir). Gjurmët e vendbanimit neolitik të evidentuar këtu, materiali i pasur dhe i shumëllojtë neolitik si dhe duke u bazuar nga disa nga gjetjet e figurinave,statujave dhe kokave antropomorfe të terrakotave (të punuara nga argjila e pjekur), të zbuluar në këtë areal të Prishtinës, e që i takojnë periudhës së neolitit të vonë gjegjësisht kultura e Vinçës, prezantojnë dy tipare të mrekullueshme: atë të artit dhe simbolizmit parahistorik.
Lokaliteti arkeologjik i njohur me emrin Fafos gjendet në periferi të Mitrovicës, në arealin e fabrikës së dikurshme të fosfateve.
Lokaliteti i identifikuar neolitik i Surkishit gjendet e pozicionuar vetëm pak kilometra në jug-jugperëndim të qytezës së Podujevës(Besianës), në fshatin me po të njëjtin emër, në parcelën e njohur me toponimin Gumurishtë.I gjithë ky potencial arkeologjik gjendet në tokën e Kosovës duke sjell dëshmi nga kohët e largëta dhe të humbura të njerëzimit është një dëshmi konkrete për ekzistencën e banorëve autoktonë por edhe për shkallën e kulturës. Piktura e Vlashnjës shquhet për një vazhdimësi të gjatë banimi, që fillon nga neoliti i hershëm deri në periudhën e vonë antike dhe atë te hershme mesjetare cituan burimet nga autorët e gërmimit në prill të 2007 në vendbanimin prehistorik të Vlashnjes.
Matëriali bazuar në të dhëna të Dr.Prof M.Korkuti si dhe autorëve nga Kosova si : Edi Shukriu, Dr. Jusuf Osmani dhe Guidë arkeologjike e Kosovës.
Skenderbeu dhe frymëzimi hyjnor i Rembrandit në penën e studiuesve italianë
Nga Gëzim Llojdia/
1.Këto shënime të shkurtëra të Vincenza Musardo Talò për librin: Skëderbeg një hero modern”, të autorit Gennaro Francione, editor C. D’Agostino, Roma 2003, shkruan:Në rrethin e studimeve të mia për Shqipërinë lashtë dhe Giorgio Castriota Skenderbeu, unë gjithmonë e pëlqej zërin e atyre, që kanë qenë në gjendje të kuptojnë pamjen komplekse dhe e jashtëzakonshme të një njeriu që e ka bërë vendin dhe idealet e fesë e shpatës së tij dhe e zemrës së tij ,por unë nuk e kisha studiuar ende këtë vëllim të shquar të nënshkruar nga Gennaro Francione, “gjyqtarit-shkrimtar,” të cilit tashmë i njohur sigurisht nuk ka nevojë për hyrje.
2.
Më tej Vincenza Musardo Talò thotë:Ndërkohë, titulli i librit më duket interesante shpjegohet – me intuitë të hollë dhe të mprehtë – dy pasardhësit e drejtpërdrejtë të Castriotëve , dhe Giulio Alessandro Castriota Skenderbeu së Shqipërisë, e cila, që në hyrje të tyre, reflektojnë në “modernitetin” e tyre fisnik . Modernizmi që është e ligjshme për të paktën tre karakteristika thelbësore: “Vizioni i saj unifikuar të shtetit, si rezultat i kalimit para kohe të partikularizmit feudal, ekstreme dhe duke fituar luftën e tij për ruajtjen e vetëvendosjes dhe sovranitetit territorial “dhe më në fund, figura me shkëlqim të asaj teoremë të paqes vëllazërore midis popujve dhe qytetërimeve, siç është përcaktuar nga fjalët në kohen e vdekjes së Skenderbeu, kur thotë me tonin e një profeti: “Ne nuk do të arrijmë dot një paqe të drejtë ku myslimanët, të krishterët dhe pasuesit e çdo riti tjetër të heqë dorë nga përdorimi i dhunës, për të zgjidhur çdo mosmarrëveshje në fund? “.
3.
Në analizën e librit Vincenza Musardo Talò shkruan: Për atë që ka të bëjë me sistemin strukturor të vëllimit të Gennaro Francione, kjo mbështetet në një dizajn të ngurtë dhe të zhytur në mendime, për fat të mirë mbështetur nga doviziose dhe arkivit të suksesshëm zbulimi. Flukset e transmetuar pothuajse si komplot të një romani, të ndarë në tre seksione:
- E para, Skenderbeu.Tregime të përmbledhura për shqiponjën, përfshijnë tetë kapituj.
- E dyta ofron një ekspozitë të suksesshëm të katër kapitujve.
- E treta, shkalla e Skënderbeut, është një dramë pëlhurë surreal të stilit urban është ndërthurje shumë e pasur e ngjarjeve dhe karaktere.
Dhe, së pari, unë do të ndalem në pjesën e tretë të punës së Francione, ndër të tjera, vlerësuar si dramaturg, jo vetëm në tokën kombëtare.
4.
Duke u bazuar në të dhënat e Ëikipedia,autori i këtij shkrimi thotë: Drama e tij, e shkalla e Scannerebecco hapet me një prolog, ku fuqia krijuese e autorit hedh lexuesin në një cështje interesante dhe emblematike e figurave vokale që jetojnë apo kanë vdekur, të cilët lëvizin në vende shqetësuese të një varrezë të lashtë, në kohë magjike dhe misterioze të natës, e cila zbehet në ditën e shenjtë të Candlemas. Më pas, u duke e mbështetur këtu, është pamja e Skënderbeut, i cili vjen nga kohët të tjera. Heroi tregon fantazmë dhe i zbehtë, por krenar dhe mbretëror duke, pritur-përjetim të ngjarjeve, dhe rindërton epiken legjendare të shqiptarëve, kur ai ishte ende gjallë.
5.
Vincenza Musardo Talò hidhet tek analiza e librit.Ngjarjet, të gjitha me mjeshtëri dhe të rindërtuar bukur, të cilat rrotullohen duke u pasur dymbëdhjetë skena pasuese duke kulminuar në atmosferë me ajër të rralluar të një epilogu, në gjendje për të lëvizur lexuesi mes realitetit dhe vizionit, ndërsa në shpinë të Skënderbeut në fushën e të vdekurve, heronj në parajsë.”Mite të paraardhësve, ritualet, etnike, ingranazhet e luftës, gjaqe,dashuria, himne dhe këngë patriotike, këto janë karaktere të dramës. Kjo mund të duket e çuditshme për shumicën e njerëzve, nëse keni lexuar një libër, duke filluar me pjesën e fundit në vend të kësaj kjo më bind mua se kjo është rruga, që qasjet më të mira dhe prezanton lexuesin me dijeninë e njeriut hero dhe të kuptuarit e figurës mitike të udhëheqësit, princit-shqiptarë. Pas kthimit, më në fund, në pjesën e parë të librit, në tetë kapituj të gjerë, me një përdorim mendjemprehtë të dokumenteve dhe citateve, dhe ngjarjet e jashtëzakonshme, që panë marrjen e historisë së Castriotëve , kur ai është marrë peng nga gjykata turke, ishte ende një fëmijë, deri ditën e vdekjes së tij.
Asgjë nuk është e fshehur: dashuri e sinqertë, që Sulltani tregoi për të burgosur e rinj dhe premtues, inteligjencën e tij akute dhe vlerën e kulturës së saj (George( Gjergj fliste pesë gjuhë), i cili së bashku me ekspertizën ushtarake, i dha atij emrin e Scander- bej (Prince Allesandro), me një aluzion të qartë të mbretit të lashtë maqedonas. Dhe përsëri, në rrëshqitje te faktet në lidhje me vendimin e guximshëm për Nishin, duke e lënë komandën e ushtrisë së Gjysmëhënës dhe të shkoj për të liruar Krujen e tij,duke bërë lidhje diplomatike në Lezhë, Shqipëri që shpërthyen në partikularizmin feudal dhe për herë të parë të bashkuar, tërë princat feudale të vendit, të shqiponjave, jo se gjenerali ishte i dashuri, i heshtur për popullin e tij të përulur, një turmë prej pastorëve të vështirë, kur ai vendosi për të shtuar në përkrenare e tij, jo Stema e prejardhjen e tij aristokratike, por paraqitja e një dhie, si të gjithë të tjerët pashë midis kullotat e gjelbëra të shkëmbinjëve të pjerrtë të Matit.
6.
Për shqiptarët njihen faktet dhe luftimet që ndërmori Skenderbeu.Por faqet më të forta janë ato që gjurmë beteje, shumë heroike që poshtërojnë krenarinë e Muratit dhe pastaj të birit të tij Mehemed II, e që epike legjendare, e cila tani e ka stolisur personin e Skënderbeut, thotë me tutje autori i këtij shkrimi.
Dhe pastaj, përsëri, autori ndjek fatlum me një dorë të sigurt dhe të ndërlikuar rrjetin e marrëdhënieve, që Skënderbeu ishte në gjendje për të endur me mbretine Aragonese, Alfonso V dhe djali i tij Ferdinand, me papët e Romës, Venedikut, Milanos dhe vende të të tjera të mëdha të Ballkanit. Një rrje,t që solli përfitime reciproke dhe e bëri Shqipërinë në atë kohë i vetmi shtet, i aftë për të siguruar një rezistencë graniti për turqit, të cilëve taktikat e luftës dhe një ushtri më të madhe se (dhe në numër të njerëzve dhe të pajisjeve të ushtrisë) kurrë nuk arriti të mposhtë shqiptarët ose për të arritur brigjet e Adriatikut, për të sulmuar Perëndimin e krishterë. Gjithashtu në këtë pjesë të parë të punës së Francione, do të doja të theksoj se lexuesi është njohur me fisnikërit e shumë që jetonin në Shqipërin e shekullit të pesëmbëdhjetë, apo kapedan, familjet aristokrate, shpesh në luftë me njëri-tjetrin dhe se pas bërjes së Lidhjes së Lezhës, më në fund u kthye në paqe, e aleate fide të Skënderbeut dhe u bashkuan së bashku me kontratat e martesës, e cila i përforcojë marrëveshjet. I njëjtë Castriotë merr për grua një bijë të pasur dhe të fuqishëm të Aranitit, Donikën e bukur, me të cilën ai kishte djalin e tij të vetëm, Gjonin.
7.
Duke lexuar këtë pjesë, Shqipëria duket më afër dhe historinë e saj më të pasur dhe më interesante, thekson autori. Dhe kështu, në fytyrën epike,të Skënderbeut pothuajse të vetmuar, ata i drejtohen emrat e burrave dhe grave të tjera që kanë ndihmuar për të promovuar historinë e lavdishme të Shqipërisë në atë kohë.Pjesa e dytë e punës, megjithatë, gjejmë gjurmë fenomenin e dhimbshëm të trans, një fenomen në të cilën Arberia lindjes – marrëdhënia e humbura dhe atdheun e shqiptarëve në mërgim,që u arratisën nga Shqipëria pas rënies së Krujës (1478). Këto faqe janë intensive, që hedhin dritë mbi origjinën dhe konsolidimin e mitit të Skënderbeut, i cili u bë një simbol me banorët e shumë shtëpive shqiptare të Mbretërisë së Napolit.
Himnet e Heroi, valle e Skënderbeut, një ritual ndjellëse i pasur etnik (të tilla si Vallje apo rituale e të vdekurve të kthyerve) dhe vetëm ndonjëherë të shihni në qendër figurën e princit shqiptar, ndërkohë riafirmojnë – në zemër të popullit të këtij kantoni të ri të Shqipërisë, në anën tjetër të Adriatikut – kujtesës këmbëngulës dhe dashurisë për kulturën .E megjithatë, të duket pothuajse e re për ne faqet Ëest, ku Francione përshkruan Kanunin e ngurtë, kodin për të jetuar me rregullat e shenjta, në të cilat, vlerësohet mbi të gjitha: nderi, besa, fjala, ‘mikpritja dhe familja, për çdo epirot, duket të jetë me vlerë më shumë se vetë jeta.
Shkrimi, nga regjistrat e shprehjes nga më të ndryshme, ajo është gjithmonë e sheshtë dhe e qetë, ende në gjendje të ofrojnë momente të përfshirjes intime në përrallë, duke çuar lexuesit në shumë fushëbeteja, të cilat vijnë të gjalla si me magji të britmës së lirisë dhe të Skënderbeut,ku turqit janë të lëkundur në sytë e shpatës së tij të ngritur lartë.Dhe pastaj, këtu dhe atje, pikëpamjet e reja të Shqipërisë mesjetare që vuajnë, skica të pabotuara të gjykatës të rafinuar, të sulltanëve, të Adrianopojës dhe humanistes e mbretërve të Aragonit, miqtë e Shqipërisë. Ndërkohë, në sfond të transmetimit, në një afresk të kujdesshme historik, është mishëruar shenje të një kulturë të lashtë, të cilat ne e dimë që të jetë shqiptare, bijë e qytetërimit të ndritshëm ilirë.
8.
Duke e përfunduar këtë shkrim të vitit 2005, të cilën autori e ka shoqëruar me punime pikture të heroit tonë kombëtar nga Guiseppe Pichierri për botimin e këtij libri,autori thekson, ia vlen që të uroj dhe për këtë shkak autorin për trajtimin e guximshme dhe dhuratë të çmuar të një subjekti pak të njohur për ne perëndimorët, ndërkohë, sot, me aq shumë shpresë, “Toka e Shqiponjave troket në derën e Bashkimit Evropian. “Në analizën e fundit, nuk shkon pa u përmendur format të bukura redaktuese të vëllimit, në të cilin është mbuluar e stolisur me një portret të rrallë dhe të vlefshme të Heroit të Shqipërisë, i atribuohet edhe për frymëzimin hyjnor të Rembrandt ,por vjedhur pa fat në vitin 1992.
Arkeologjia nënujore- si u zhvillua projekti i emërtuar sipas barkave tipike ilire
Nga Gëzim Llojdia/Vlore/
1.Projekti Liburna i emërtuar sipas të barkave tipike ilire me një kohëzgjatje prej tre vjetësh fushatat e viteve 2007-2010 përvec hulumtimit arkeologjik ,që nga përpunimi i fillestar i bregdetit shqiptar dhe hetimin e disa vendeve të veçanta me interes arkeologjik, ishte zbatimi i aktiviteteve të ndryshme për qëllim trajnimin e një grupi arkeologësh nënujore,për mbrojtjen dhe zgjerimin e zhytur, thotë Giuliano Volpe në matërialin shkencor . “Toka e Eagles “, pavarësisht rëndësisë së jashtëzakonshme të brigjeve të saj, portet dhe limanet e pasur me të kaluarën e lashtë nga e cila nuk ka pasur një përvojë në zhvillimin e sidomos në dekada të hulumtimeve arkeologjike nënujore të krahasueshmeme atë të vendeve të tjera të Mesdheut perëndimor, ngase gjatë viteve të regjimit komunist ishte në fakt e ndaluar, ndërsa pas rënies së tij, dhe gjatë trazirave të mëdha që përfshinë njhnin vendin në vitet nëntëdhjetë, ku nisi edhe një gjëndje dramatike dhe alarmante rreth aktiviteteve të grabitjeve të arkeologjisë nënujore.
2.-Në fillim të kërkimit tone, shkruan Giuliano Volpe, nuk kishte asnjë tregues të rrënojave vendeve të lashtësisë së nenujshme me përjashtim të materialeve të caktuara në veçanti amforat,rezultat i gjetjeve të izoluar, të ruhet në muze të ndryshme shqiptare ,si dhe për hetime sistematik në mbrojtjen e kësaj trashëgimie të rëndësishme arkeologjike ende thuajse tërësisht të pashkelur me rregullat specifike dhe arkeologjia nënujore, si dhe një organ nuk është planifikuar ende si Policia e specializuara që, në mungesë të mjeteve njohëse të bazuara në dëshmi, nga një anë e aktivitetit të peshkimit dhe të aktivitetit të ndërtimit, nga ana tjetër si rritje të kërcënimit, që vjen nga zhytës klandestinë dhe zhytësit sportive, sidomos të huajt, shpejt mund të dëmtojnë këtë burim jetik për njohuritë historike dhe gjithashtu për zhvillim kulturor dhe socio-ekonomike të vendit. Një vend që është edhe në rindërtimin e infrastrukturës të saj jo vetëm materiale por edhe identiteti i tyre kulturor, pas viteve të mbylljes dhe një fazë të shpejtë blerja e modeleve të huaj në traditën e saj: Në këtë proces të kërkimit arkeologjik,duke shmangur format e kulturore neo-kolonializmit,mund dhe duhet të kontribuojë në forcimin e një “kujtim social ‘i brishtë.
3.-Giuliano Volpe ,shkruan më tej në referimin shkencor: në fazën e parë të projektit disa zona të mëdha Porto Palermo, b) Gjirit të Vlorës dhe kepi i Karaburunit, veçanërisht Orikumit, një qytet i rëndësishëm, portë i lashtë, i njohur për përleshjet që përfshinë flotët e kundërta,të Cezarit dhe Pompeut gjatë luftës civile.
Në vitin 2010 faza e parë përfundoi me hulumtim të shkurtër në Gjirin e Durrësit (të cilat nuk janë ilustruar në këtë dokument), një nga portet kryesore të lashtë të Shqipërisë dhe të Adriatikut.
Gjiri i Porto Palermos ,një gji natyror i vendosur në territorin e Borshit, rreth 40 km nga Saranda paraqet në shumë mënyra personazhet ideale për të filluar një projekt të kërkimeve arkeologjike nënujore.Kjo është në fakt, një pikë e natyrshme dalje dhe strehë për anijet.Ngrehina është e strehuar nga një rrip toke e cila ka një krah të shtrirë në det, ndërsa në qoftë është e mbyllur me një kep të vogël në brendësi të gjirit,në shtrirje qendrore të bregdetit në mes të dy kepëve,qëndron një ishull i vogël i zgjedhur nga Pashai (1741-1822), anëtari i një klani të fuqishme familjar të Tepelenës, për ndërtimin e kështjellës së tij, në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë,ndoshta e ndërtuar mbi strukturat të moshës byzantine.
Përmendja në burimet kryesore hartografike të shekullit të XVI-XVII dëshmon rolin strategjik të gjiut, një vend i thirrjes për anijet ushtarake dhe komerciale, (1589) dhe në vizatimet e një sërë udhëtarësh Ë. lauremberg (1590-1658) Panormus B, në jug të Grammata kanë kryer për herë të parë hartën symbol të zonës , e shoqëruar nga një përfaqësim i hollësishëm,i bregdetit dhe gjiut të dyfishtë, që e karakterizojnë atë me pushtimin e Vlorës nga Venedikasit gjatë shekullit të XVII.
Misioni diplomatik në vitet ‘800 në krahë të Pashat të Janinës, e përshkruan gjirin e Porto-Palermo dhe kalanë e quajtur pak më shumë se një oborr ferme me muret, me një shtëpi, një kishë dhe armë, referenca interesante për kultivimin me pamje nga ana jugore e portit: grurë, vreshtat dhe kopetë e deleve trajtohen direkt nga garnizoni nga dhjetë ushtarëve, që e ruajnë fort. Leake 1835,i referohet një kulti të zonës raporti i të cilit është i rëndësishme në një lagje bregdetare tashmë të shënuar nga prania e shenjtë, siç u tregua pa mëdyshje shenjtërorja dedikuar Dioscuri e Grammata.
Pamje e gjirit të Porto Palermos
Në të gjithë territorin përreth (Butrinti, Sazan, Apollonia …)është i lidhur me një regjistrim të madhe, që lëviz nëpër të cilat është i konfiguruar si një “dokument udhëtimi ‘i vërtetë, që përshkruan Rajonin jugor të Kaonia, rrethuar nga malet Acroceraunians, e cila ka si qytetin e saj kryesor, Cimera. Dokumenti shqyrton fshatrat në zonë, në mesin e tyre “Porto Panormo,Palermo , “port i konsiderueshëm ” të aftë për dhjetë apo dymbëdhjetë galera,rreth dymbëdhjetë milje larg nga dyzet shenjtët(Saranda), dhe nga Butrint. “Në mes të burimeve të hershme të shekullit të nëntëmbëdhjetë Pouqueville (1770-1838) e përshkruan,me hollësi të madhe, një gji me bukuri të jashtëzakonshme, rrethuar nga kodra shkëmbore dhe të zënë kryesisht nga barinjtë,në veçanti, janë vëzhgimet e portit dhe erërat e forta që e “mundin” gjiun.
Gjiri ose porti i Palermos është rreth pesë kilometra në qark, që ka një hapje një çerek milje në gjerësi mes pikave shkëmbore ku deti rreh me dhunë. Prandaj fuqia në gji sigurohen edhe kundër një sulmi. Thellësia e ujit ndryshon në 15-20 pashë thellësi,por në një vend pranë kullës Aly, kemi gjetur atë shtatëdhjetë e pesë pashë thellësi.Toka është e thënë të jetë shkëmbore në përgjithësi, por si gjiri i pasur me peshk stacionare si
edhe nga llojet migratore.Ky informacion është ndoshta i gabuar. Në të gjitha anët është rrethuar me male të larta, me raste të rënda të erës, por në disa pjesë anijet mund të jenë të sigurta. Kulla qëndron fort në pikën jugore në hyrje, lidhur me kontinentin .Ajo përbëhet nga një shesh me kulla,të paturit e një armë, e asnjë shërbimi ose për të komanduar hyrje apo për të mbrojtur anijet në spirancë. Pranë tij janë disa magazina, një shtëpi, dhe një kishë. Në tërësi,Gjiri ose porti i Palermos në kohët e lashta dhe madje edhe për momentin, të shprehura si duhet Panormos sepse në një pjesë të saj ose të një tjetër, anijet mund të sigurohen. Konfigurimit aktual duket se korrespondojnë edhe me atë që është i arritshëm nga përshkrimi, por sidomos dëshmia e Strabonit, i cili parashikon për herë të parë një përfaqësim të njohur të gjirit dhe bregdetit,ku sipas gjeografit, portit më të madh Panormos, të vendosura në mes të maleve të Ceranum, ishte vendosur në rrugën që të çonë në Gjirin e Ambracisë dhe Korinthit, për një distancë prej 1.300 stade, dhe ishte i lidhur me Orikos,gjendet në detin Jon, në jug të qytetit të Himarës .Port i Orikos i vendosur në Gjirin e Vlorës, masivi Acroceraunio, jo shumë larg në vijë të drejtë, por i lidhur me vendin vetëm nga pasimi i ngushtë malor I Llogarasë 1000 metra mbi nivelin e detit. Ndërsa e pozicionuar një fazë ku Orikos mund të thellonte zonën e saj të ndikimit rajonal të Panormos, dhe qyteti i Himares. Por ajo ka më shumë të ngjarë se gjeografi përdor të njëjtin term (Panormos, fjalë për fjalë “për liman të sigurtë”)për të përcaktuar, në dy momente të ndryshme të punës së tij, një nga fushat e portit të Gjirit të Vlorë, në bregdetin juglindor të kepit të Karaburunit, me rëndësi të drejtpërdrejtë për Orikos dhe Porto Palermo. Në çdo rast burimi do të dëshmojnë rëndësinë e Panormos, e cila lejojnë për të arritur më lehtë Korkyrën dhe destinacione në jug-lindje, duke shmangur acroceraunio ndërsa porti i Orikos ka garantuar rrugën e veriut.Siç është raportuar nga burimet gjeografike dhe letrare është reflektuar në peisazhin aktual me bukuri të jashtëzakonshme,shkelur vetëm nga ndërtimi, në gjirin e veriut, në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar, një bazë ushtarake të pajisur me një tunel të thellë ,një gji që ofron të paktën tri fusha të sigurt, të zgjedhur varësisht nga lloji i erës:
a) zona menjëherë në veri të ishullit, i cili ofroi strehë nga era nga jugu.
b) zona në gji,ku janë të vendosura objektet e portit ushtarake.
c) zona jugore, e mbrojtur mirë nga era nga jugu,
3.-15 eksplorime instrumental u kryen në vitin 2009, shkruan Giuliano Volpe, ka çuar në zbulimin e gjetjeve të shumta qeramike, kryesisht kontejnerëve të transportit,relevante për më shumë rrënojave ose shkarkimeve të imbarcazioni. Amforat janë ndër më të vjetrat të dokumentuar në dy kopje të Korintit (IV-III c), ndërsa në mesin e prodhimeve tardo repubblicane u gjet një italic, greqisht numrat e fundit (III-II para Krishtit) dhe të konsiderueshme të formave Lamboglia 220, një grupi pesë mostrave përkatëse me llojin e dytë gjendet brenda në këmbë,në largësi të njëri-tjetrit, në një thellësi prej -26-32m, mund të sugjerojnë praninë e një aksidenti, pjesa më e madhe e ngarkesës është ndoshta zhvendosur në thellësitë më të mëdha. Marrëdhëniet intensive tregtare me zona e Egjeut janë të dëshmuar nga një ekzemplar i vonuar Rhodian amforë (zona 9) dhe një i Kretës1 (zona 2-3), enë e fazave të fundit e fillestare faza e prodhimit i atribuohet shekullit të katërt Pr. Krishtit,në familjen e amforave te verës,prodhuar në mes të shekullit të dytë dhe fillimi i shekullit III-IV pas Krishtit . Në antikitetin e vonë fragmente të shumta të amforat LRA LRA 1 dhe 2 (V-VI pas Krishtit), duke përfshirë edhe një kopje të nënshkruar cocturam metrologjik gdhendur ,dhe më vonë Agora 273 m, 328 m dhe lloji Agora Samos cisternë (V-VII pas Krishtit), konfirmojnë hapja e kësaj zone, në mënyrë të ngjashme me atë që është e krahasueshme me faqet e tjera të Adriatikut, të kontakteve me Egjeun, Azin dhe Detin e Zi, në fytyrën më modeste për produktet afrikane.Pas Krishtit dëshmohet nga LRA ose amforë globulare 2 similis, , për të konfirmuar një tregti të fragmentuar, të mesme dhe rreze të shkurtër, u përqëndrua në tregtinë ndër-rajonale dhe të bankës perëndimore të Adriatikut, i referohet në zbulimin e disa tipeve të amforave të Otrantos dhe II22.Porti i Porto Palermo mund të siguronte strehim apo leje ankorim të përkohshëm gjatë rrugëve të kabotazhit, si dhe nga material , është konfirmuar nga dy tensionet e vjetra spiranca romake të tipit të caktuar, një prej të cilave është lënë në fund, bllokur midis shkëmbinj, ndoshta shkaku i braktisjes në këtë gji në kohët e lashta, dhe tjetri me një kuti drejtkëndëshe pa pin me dy armë të rrumbullakosura dhe në pjesën e lakuar Grupi arkeologjik për këtë arsye dëshmon frekuentimin e Porto Palermo në rrjedhën e një mijë vjet të historisë së kërkimi.Për këtë sektor Pouqueville vë në dukje një thellësi mesatare mes 10 m dhe 36 m, por në një vend afër kullës Aly, kemi gjetur aty shtatëdhjetë e pesë pashë thellësi “korrespondon rreth 137 metra. cf. Pouqueville 1820.19 kontejnerët e transportit janë duke u studiuar .Ka shumë fragmente të qeramikës mensë të përbashkët dhe qilar dhe kavanoza për gatim ushqimi të antikitetit të vonë, mesjetare dhe moderne, që i takon,në të gjitha gjasat, orendi të përdorura nga ekipet gjatë rrjedhës së jetës së përditshme në bord.
20 copë prania e amforat Lamboglia 2 është kaq e përhapur. 21 gjetjet e fundit të amforave romake të vonë në shtrirje, në det, në jug të Porto Palermos.22 amfora të prodhuara në furrat e Otrantos në qarkullimin e të cilëve ka qenë gjithmonë e konsideruar të kufizuara, janë identifikuar gjithashtu gjatë zbulimit të kepit të Karaburunit, veçanërisht në gj.Misioni arkeologjik nënujor gjatë kohës që drejtoja parqet arkeologjike të Vlorës, organizoi disa herë zhytje në gjirin e Vlorës si dhe në lagunën e Orikut.Të gjitha gjetjet arkeologjike të kësaj zone ,misioni i depozitoi në muzeun arkeologjik të qytetit historik.
Misioni i arkeologut Luigi Maria Ugolinit në Shqipërinë e viteve ’ 30
Nga Gëzim Llojdia*/
1.
Në vitet që kanë kaluar, kam parë zhvillimin me interes të konsiderueshëm për hetimet arkeologjike të zhvilluara në Shqipëri në mes të viteve 1924 dhe 1943 nga misioni arkeologjik italian, dhe veçanërisht figura e Luigi Maria Ugolini, i cili ishte protagonisti kryesor i misionit dhe përgjegjës deri në 1936, vitin e parakohshëm të tij, shkruan Stefano Magnani te studimi i tij: “”In Albania sulle orme di Roma. L’archeologia politica di Luigi Maria Ugolini .
Arsyet për këtë janë të shumta. Një rol kyç është luajtur fillimisht nga debati italian mbi arkeologjinë gjatë viteve njëzet apo të kohës së fashizmit. Ishin të studiuara në Arkivat historike të Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe të dokumenteve zyrtare, që kanë të bëjnë me organizimin e misionit italian në Shqipëri, në bazë të së cilës ishte e mundur për rindërtimine kontekstit politik dhe ideologjik në të cilin u mbajt dhe të hetojë kompleksitetin e marrëdhënieve politike të Ugolinit dhe qëllimi me të cilën ai e udhëhoqi për dymbëdhjetë vjet. E rëndësishme doli të jetë shkruan, Stefano Magnani ,edhe festimi i përvjetor i njëqindtë i lindjes së arkeologu, i cili u ka dhënë mundësinë për një konotacione më të mirë të personalitetit të tij, nga pikëpamja e njeriut dhe shkencore, përmes një kujtimi lokal dhe grumbullimi i artikujve të përkushtuar për aktivitetet e Ugolinit u shfaq në guotidiani të shumta dhe revista të periudhës . Kjo ka kontribuar në zbulimin e një dokumentacioni të pabotuar që ishte besuar i humbur, dhe se në fakt ai ishte harruar vetëm në arkivat e ndryshme, duke përfshirë sidomos Arkivin Shtetëror në Tiranë dhe Muzeu i civilizimit romak.
2.
Luigi Maria Ugolini, lindur në Bertinoro ,Romagna, në 18 shtator 1895, shkruan, Stefano Magnani.Ugolini kishte luftuar gjatë Luftës së Parë Botërore, e raporton humbjen e një veshkë, dhe dobësitë e dytë e cila më pas do të çojë në vdekje të parakohshme,thotë më tej ,Stefano Magnani.
Në 1918 ai u regjistrua në Universitetin e Bolonjës, Fakulteti i Arteve, ku ai kishte si mësues dhe Gherardo Gherardini, në vdekjen e tij, Perikliu Ducati.U diplomua në 1921 me një diplomë në arkeologji. Ai pastaj mori pjesë në Shkollën arkeologjike të Romës. Që nga viti 1923 i ishte bashkuar Partisë Fashiste dhe në pranverën e vitit 1924 , Ugolini ishte në krye të misionit të parë italian arkeologjik në Shqipëri.
Zgjedhja kishte rënë mbi të, sepse si një studiues i ri ende papërvojë, por ambicioz i mjaftueshme, ai ishte në një pozitë që të mos jetë në gjendje të refuzojë një propozim në mënyrë joshëse, por në të njëjtën kohë kishin vështirësi të dukshme. Përcaktimi i kushteve të misionit kishte qenë një diskutim i gjatë në mes vetë Musolinit, Roberto Paribeni, atëherë në krye të misioneve italiane shkencore në Levant dhe një figurë kryesore e arkeologjisë italiane të gjysmës së parë të shekullit të njëzetë, dhe Marquis Carlo Durazzo, përfaqësuesi italian në Tiranë . Qëllimi i Paribenit, Ugolini do të duhet të paguajë për të shërbyer me bindje interesat e Italisë gjatë një misioni që është projektuar kryesisht si një iniciativë politike. Një shifër kjo e fundit, e cila del nga dokumentacioni zyrtar i ruajtur në arkivat e Romës dhe Tirana, nga lajmi që u shfaq në shtypin e kohës dhe të lidhjes së ngushtë të tregimit në: arkeologji dhe situatën politike ndërkombëtare.
3.
Marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë dh e Italisë për Shqipërinë daton disa vite më parë dhe kishte një matricat jashtëzakonisht politike dhe strategjike,cilëson Stefano Magnani. Rajoni i veshur në fakt një rëndësi jetike për kontrollin e Adriatikut dhe në të njëjtën kohë për një strategji më të gjerë të ndikimit politik dhe ekonomik në Ballkan. Itali, ku Mbretëria e sapo formuar e Italisë kishte disa raste u përpoq të përfitojë nga kompleksi duke pasur parasysh gjendjen politike para shpërbërjes graduale të Perandorisë Osmane dhe më pas rënies së Perandorisë Austro-Hungareze. Gjatë Luftës së Parë Botërore, Italia kishte krijuar një parim në vend, sipas të cilit ishin anti-austriake kishin zënë portin e Vlorës, ku forcat e armatosura italiane ishin operuar në drejtim të Malit të Zi dhe Serbisë, por në vitin 1920 porti u braktis në përputhje me marrëveshjet ndërkombëtare, duke lënë vetëm një garnizon të vogël në Sazan, në gojën e gjirit të Vlorës.
Interesat strategjike dhe ekonomike (sidomos në sektorin e minierave dhe në sektorin e naftës), megjithatë, vazhdoi dhe arkeologjia u bëri thirrje për të luajtur një rol të rëndësishëm, funksioni i mbuluar në kontrollin shqiptar të situatës, sidomos pas konferencës së paqes e vitit 1921, kishte ofruar Italisë, mundësinë e kthimit për të pasur një rol aktiv në Ballkan. Deri në vitin 1923 vëmendje italiane në Shqipëri nga hetimet arkeologjike ishte thjesht episodik. Në tetor , ajo ishte e njëjtë Paribeni për të bërë një vizitë të shpejtë, dhe më së fundi u ka P. Biagio, i cili më pas ka botuar një llogari të gërmimeve dhe kërkimi i kryer në Shqipëri nga misioni italian dhe se jo çuditërisht kishte shpresuar se disa studiues të rinj Italian e kanë pritur në të ardhmen një studim të plotë arkeologjike të rajonit. Rasti është prodhuar në vitin 1923. Në shtator të atij viti, u nënshkrua një marrëveshje midis Francës dhe Shqipërisë e cila i dha mundësinë për të kryer gërmime dhe hulumtime në zona të mëdha të Evropës veriore dhe qendrore . Italia deri në atë kohë kishte shikuar, me besim tek një rezultati negativ të negociatave franko- shqiptare, edhe pse ishtë e qartë se misioni francez, i cili kishte qenë mbështetur fuqimisht dhe miratuar nga Justin Godart ,gjithashtu për qëllim konsolidimin e pranisë dhe interesat ekonomike të Francës në Ballkan.
4.
“Personi i duhur për të zhytje në etnografinë së lashtë ballkanike” për të kryer këto detyra dhe për të fituar simpatinë e qeverisë shqiptare u identifikua Ugolini i ri,i cili qe përgjigjur menjëherë dhe në mënyrë adekuate vijon më tej, Stefano Magnani.
Pa një programim të saktë në pranverë të vitit 1924, Ugolini kryen në dy muaj, një studim në shkallë të gjerë të territorit të Shqipërisë nga Durrësi në Butrint. Udhëton kryesisht në këmbë ose me autobus , ai udhëtoi nëpër rajonet veriore dhe jugore, pas një rruge që e mori për të vizituar vendet kryesore të protohistorike , periudha klasike dhe mesjetare. Qëllimisht ai la pas dore zonën qendrore dhe vendin e Apollonisë, i cili tashmë ishte hetuar nga një mision austriake në fillim të shekullit, dhe ku, rezultatet e hulumtimit të kryer nga misioni francez në Durrës dhe Apolloni u botuan ndërkohë, francezët i kishin përqendruar aktivitetet e gërmimit nën drejtimin e Leon Rey.
Në muajin qershor Ugolini ishte në gjendje të bëjë një raport fillestar të aktiviteteve të tij, në të cilën ai theksoi veprimin e saj në favor të interesave italiane dhe u angazhua për një ndërhyrje më konkrete apo e cila ka kundërshtuar praninë e rivalit francez. Situata politike në Shqipëri, megjithatë, ishte shumë e pasigurt për shkak të përplasjes mes fraksionit të drejtuar nga Ahmet Zogollit, dhe opozitës të udhëhequr nga Fan Noli, dhe Paribeni ka sugjeruar që të prisni që ajo të zhvillohet rregullisht me kërkesat për një grant të gërmimit, megjithatë, duke treguar vendin e Phoenix, kryeqyteti i Lidhjes së Epirit, i cili është vizituar edhe nga Ugolini, vendi më i përshtatshëm për një intervento të pare, qendër e rëndësishme në fakt duket të ketë karakteristikat ideale për të nxjerrë në pah atë. Karakteri origjinal i kulturës vendase dhe nivelit të perzierje me kulturën greke. Në mes të vjeshtës të vitit 1924 dhe asaj të 1925, Ugolini ka alternuar disa qëndrime në Shqipëri. Fushata e parëtë gërmimet në Phoenix,! Megjithatë, ka filluar vetëm në gusht të vitit 1926, në sajë të një leje të përkohshme, për shkak të vonesës të dhënë nga autoritetet shqiptare.
5.
Në vitin 1927 misioni filloi të marrë në konsistencën Phoenix me ardhjen e Darit por fondet nuk u ndanë , pavarësisht edhe ndërhyrjeve të Musolini në mënyrë të përsëritur, në fund të shtatorit, pas dy muajve të fushatës, puna u pezullua ,shkruan Stefano Magnani.
Në të njëjtën kohë, rezultatet e arritura në rrjedhën e aktiviteteve arkeologjike filloi të bëhet i njohur nëpërmjet një seri të botimeve shkencore dhe përhapjen e informacionit në gazeta dhe revista italiane dhe të huaja. Ajo nuk ishte vetëm për të siguruar për publikimin e kërkimit shkencor, por kryesisht për të marrë dhe nismat ndërkombëtare për të luftuar në krahasim me francezët
. Në pranverën e vitit 1927 kishte lënë vëllimin :Shqipëria antike” , të cilën e ka mbledhur nga rezultatet e kërkimet të përfunduar në vitin 1924, zbulimi i të cilave është financuar nga Ministria e Punëve të Jashtme në fondin për shpenzimet e ngjarje të fshehta ndërkombëtare.Vëllimi ishte konceptuar si i pari i një serie të cilat përbënin futjen dhe konsistenca e të cilit do të ndryshohet në kohë.
Vëllimi i dytë, i dedikuar për gërmimet në akropolin e Phoenix, u shfaq vetëm në vitin 1932, në mënyrë të qartë nga ana e Ministria e Punëve të Jashtme, por teksti i shoqëruar me fotografitë tashmë ishte përfunduar nga Ugolini në dimër në mes të viteve 1927 dhe 1928 për shkak se ai, në fakt, misioni kishte lëvizur nga Fenice në Butrint, një qendër e lashtë të Epirit-. Ndër arsyet që Ugolini çoi në ndryshim rrënjësor të programeve, me siguri ishte dëshmi e rritjes së autonomisë dhe ndërgjegjësimin e rolit ndoshta duhet të mbështetej në vështirësitë logjistike dhe financiare të hasura deri më tani në Phoenix, dhe kërkimi për një vend që do të garantonte një futje dhe respektimin më të madh të ideologjisë dhe nevojat e propagandës fashiste. Si jashtëzakonisht fitimprurës nga pikëpamja shkencore dhe madje edhe politikisht, hetimet në Phoenix nuk kishte prodhuar asnjë rezultat mrekullueshëm, dhe Akropoli jashtëzakonisht i madh i fortifikuar nuk duket të jetë një bazë e mjaftueshme për të nxitur vëmendjen e publikut në gërmime.
Butrinti se Phoenix kishte avantazhin e të qënit më i lehtë më të kapshëm . Marrëveshjet me autoritetet shqiptare për transferimin e misionit në Butrint tashmë kanë përfunduar në dhjetor dhe misioni ishte në gjendje për të filluar kërkimet në vendin e ri, që nga fillimi i viti 1928, program i ri kërkimi ka goditur ,janë fituar shpejt rezultate të shkëlqyera. Që nga viti i parë u sollën pjesërisht në dritë muret e Akropolit, me portën lindore ( teatër, dhe disa dhoma që i përkasin pagëzimore bizantine, dhe janë gjetur mozaikë të shumta ,statujat, duke përfshirë kreu i të ashtuquajturit “perëndeshë e Butrintit”, një kopje e bukur romake e cila ishte më vonë në qendër të një histori të ndërlikuar të eksportit, i cili zgjidhet vetëm disa vjet më parë .
Gjatë viteve në vijim, gërmimet kanë vazhduar me sukses të madh dhe misioni është forcuar me ardhjen e një grupi të madh të dijetarëve të rinj dhe të talentuar, duke përfshirë Luigi Cardini, Carlo Ceschi, Hyginus Epicoco, Louis Morricone, Claudio Sestieri. Ky dimension i ri i lejohet Ugolinit të mençur për të dhënë aftësitë e tij të organizimit dhe drejtimit të punës, përmes krijimit të një programi jashtëzakonisht kompleks dhe hulumtim, që përfshinte hetimin jo vetëm vendin e Butrintit, nga origjina e tij , mosha veneciane, por edhe eksplorimi i plotë i zonës përreth dhe filloi eksplorimin e shpellave dhe vendbanimeve.
Publikimet e të cilat ende mund të shihen pas direktivës së Musolinit, Ugolini filloi një seri të gjatë të konferencave në disa qytete evropiane, marrja e një sukses të madh, i cili mbetet i raportuar gjerësisht në gazetat e kohës dhe në raportet e stafit të ambasadës . Vdekja e tij e parakohshme, e ndjekur nga Pirro Marconi, i cili pasoi atë në krye të misionit, shkaktoi braktisjen pothuajse të plotë të programeve origjinale.
6.
Duke analizuar figurën e Ugolinit Stefano Magnani thotë: Arkeologu dhe publicist Ugolini ishte padyshim një personalitet kompleks, shumë më tepër se kushdo mund të kishte imagjinuar edhe disa vite më parë. Shkrimet e tij gjenden në arkivat romake dokumentojnë aftësitë e fakteve si një dijetar dhe arkeolog, si drejtor dhe organizator i një game shumë të gjerë të aktiviteteve gërmimeve dhe anketave. Mbi të gjitha, ajo tregon aftësitë e reja, të tilla si përdorimin e gjerë të fotografisë si një dëshmi të gërmimit, me trashëgiminë e një rekordi, që ende duket e mahnitshme sot.Vëmendje e vazhdueshme të stratigrafia e gërmimit, një tipar jo të përbashkët mes arkeologëve bashkëkohësit e tij. Ndër cilësitë e tij duhet t’i përshkruhet krijimin e një programi gjithëpërfshirës të hulumtimit, i cili kërkonte që të nxjerrë në pah aspekte të ndryshme dhe periudhave, për të ndërtuar një foto që të jetë e mundur nga zona të mëdha dhe rajone të anketuar. Ajo duhet gjithashtu të japë atij një dëshirë të sinqertë për të ruajtur trashëgiminë arkeologjike dhe artistike përmes ruajtjes lokale dhe restaurimin e monumenteve dhe krijimin e muzeve vendore.Veçanërisht efektive është aktiviteti i tij në terren i kryer jo vetëm me shkrimet e tij, shkencore, por edhe për shkak të konferencave të shumta që e panë atë të angazhuar në Itali dhe shumë vende të Evropës. Përfshirja me fashizmin, aderimin në ideologji, pjesëmarrjes në një program që ishte në të njëjtën kohë kulturore dhe politike. Në këtë kuptim, artikujt e gazetave dhe revistave të periudhës, në krahasim me dokumentacion shkencor, mund të lejojë që të formulojnë disa konsideratë interesante.
Dosja e artikujve të ruajtura në Bertinoro, në veçanti, të tregojnë se si disa masa që përfshihen aty, në lidhje me ngjarjet lokale apo personale, ishte mbledhja private e Ugolini dhe është e rëndësishme për të kuptuar disa nga aspektet më pak të njohura kuratore. Raporti i parë i studimit të kryer në Shqipëri u shfaq në Journal of Apulia më 18 nëntor 1926, në një paragraf të përkushtuar për aktivitete të përgjithshme italiane arkeologjike jashtë vendit, dhe u përkthyer më pas në Dielli, gazetë shqiptare e botuar në Boston, në numrin e 7 dhjetorit . Nga ky moment fillon një pjesë gjithnjë e më e rëndësishme e informacionit, lajme dhe artikuj që lidhen me mision në gazetat dhe revistat, me ulje dhe ngritje, vazhdon deri në vitin 1943 dhe përbëhet nga mbi pesëqind artikuj qëkanë të bëjnë me aktivitetet e misionit, por mund të supozohet në mënyrë të arsyeshme se një numër shkrimesh mund të jenë zhdukur në mënyrë të pashmangshme nga ku shpëtoi dy koleksionet të rregulluar në Bertinoro dhe R OMA. Në këtë aktivitet shumë ose më pak, pas të cilit deri në vitin 1935 do të shihni se dora e Ugolini, ndoshta ndonjëherë i dha gazetarëve pesë vëllime, gjashtëdhjetë artikuj shkencore, dy udhëzon të vogla dhe disa filma të shkurtër që përbëjnë trashëgimi, të botuar, të misionit. I shoqëruar nga një rezonancë të gjerë në pranvere të viti 1927 u shfaq vëllimi i parë në seri për Shqipërinë e lashtë, në të cilën Ugolini kishte rezultatet e hulumtimeve të kryera në vitin 1924. Duke respektuar direktivat e marra, ai kaloi në shqyrtim një numër të madh vendesh, duke filluar nga prehistoria në vendet veneciane dhe të banuara me interes të veçantë, të tilla si nekropolin e Komanit, dokumentacioni i të cilëve ka sugjeruar ekzistencën e një vazhdimësie të popullsisë e territorit nga mosha e vjetër, duke siguruar një konfirmim të rëndësishëm të familjes së shqiptarëve moderne nga ilirët e lashtë. Kështu ai u ndesh, edhe pse me vështirësi të mëdha, me direktivat e Paribenit, i cili kërkonte tu përgjigjej nevojave specifike në Shqipëri. Në disa raste në rrjedhën e librit, Ugolini prandaj thekson lashtësinë e marrëdhënieve dhe shkëmbimeve midis Shqipërisë dhe Italisë, duke kujtuar gjurmët e ndikimeve nga ilirishtja etnike dhe gjuhësore në mes të veriut të lashtë VENETI Iapigi dhe Messapians në jug. Në të njëjtën kohë, megjithatë, thekson faktin se ndikimet kulturore të lëvizur në drejtim të kundërt, Italia drejt Ilirisë. Italia dhe Roma për këtë arsye janë parë si dispenzuesve të kulturës dhe qytetërimit kundër ilirëve me anë të kontakteve dhe lidhjeve të ndodhura në të kaluarën.
*Ms,anetar i Akademise evropiane te Arteve
U mbyll porta e ferrit
Nga Gëzim Llojdia/
1. Mortja nuk ngjiste në Goronecë . Afrohej si vetëtimë . Vejushë në të zeza . Shfaqej qartë pamja e saj. Rrëshaja si hije . Përpara mugut . Kullonin sokakët , lot Kërciste çatmaja. Xhindosej vivari. Kyçnin portat goronecarët . Një erë e marrë frushullonte . Në pritje , vdekje me plagë të thella . Binte trazimi i gjakut te mortja . Kthehej , përhumbsh dhe zhdukej . Kaurkat thoshin , prifti i tyre e largonte mortjen .
-Një ditë do të kthehem tek ju , ishte thirrja në kohë-mungesën e saj .
Goroneci mbylli varrezën e Gjohelmit .
E premte . Mëngjesi i ftohtë shoqëruar me një cipë vese. I hirtë mëngjes , survejohej përtej qelqeve . Roja i vuri kyçin.
-Sot mbyllim varrezën, tha ai solemnisht , nga të ikurit afër zemrës .
Pleqësia e xhivarrit morri në dorë një raport të rojtarit të varrezave.
2. Raporti fillonte me fjalët:
“ Nëse ne e ndjejmë dhimbjen , lotët tanë bëjnë një oqean vuajtjesh për ta . Një shtresë e hollë mjegulle na vendos koha si distancë nga ndarja . Në buzët tona që dridhen lexon ikjen tuaj. Në dorën tuaj , shtrihet mbretëria e heshtjes….Shifra nga raporti:80% e pleqve të Goronecit ishin në fushnajën e madhe të harresës . Mendimi i tyre ishte thyer në mes . Ishin tepër të sigurt se një ditë plakat e Goronecit . Çantën e teshave në supë,do të shkonin në fushnajën e madhe , ndërsa do ti prisnin me “mirëardhëshi”…
3.Plakat mbetën në Goronecë . Mortja hidhte hapin mendueshëm në mugëtirë . Do ta mortonte Goronecin . Lot i ngrohtë befas të bulëzoj .
-Perëndi , tha prifti , lutemi të ik vdekja nga Goroneci ynë . Të iki silueta e saj .Të humbas frika në mëndje , në zemër.
Në atë tokë belikë diku thellësisht nuk u desh të shkonte . Askush nga plakat e Goronecit.
U kërkua nëpër thellinat e një depoje të vogël tek varret . U gjet në dyshekun ku dremiste rojtari . Plakat , thaheshin në vitet e Goronecit mitik . Ndërsa si në rinin e tyre . Gjelbëronin. Në perëndim të jetës . Plakat e Goronecit po agonin , sikur të kishin dalë nga vesimi i mëngjeseve.
4.Rapsodi i fshatit Bert Ruzhaj mbasi korri barin,shiu grurin në lëmë,shkroi ndoca fjalë,për raportimin e rojës së varrezave.
”Unë Bert Luzhaj me profesion rapsod i përjetshëm po kumtoj këtë poemë .Poema ka 6 strofa.Titull mbreslënës.Xhivari ynë,në mot të motit,e ka quajtur mortja:
Gdhiu mug në xhivarin e Kunjovës
një zë klithi frikshëm:-Erdhi mortja,
klithma,plakash në kor,në mëhallën tonë,
u lëkund nëpër magji,xhivari i poshtëm.
Rrugicat u shkretuan. Vuvosën dyert.
si erë mbi re i ndoqi frymë e keqe.
-Sonte dhe vetëm sonte vjen mortja,
njerëzia vraponin,të ngujoheshin
-Ç’është kështu-thirri kryeplaku
-Futu brenda po arrin mortja,
ç’orë,ç’minutë do të thermojë jetët
e zeza,që s’ka shërim mortja.
Po vjen me këmbë me duar,
nuk i ndjen dridhjet sizmike, frika
kush mund ti thyej sonte, eshtrat tona,
mellan i zi po rrjedh nëpër rrugica.
S’dua të më fshiheni nën dhera,
me hapin tim ecin muret,dallgët bëhen hi,
copëra pasqyrash,ditën e grisin,
degë e heshtje, det me qiellin e zi.
Nuk pati derdhje ujërash,u tkurrën burimet,
as furrat nuk punuan ,tymtarët qëndruan kot.
-Ç’bëhet kështu-pyeti prifti i Kunjovës,
është kohë e vesës për të derdhur lot.
Nipi pyeti gjyshen: Ç’farë është mortja ?
E largët. E shurdhueshme. E tmerrshme.
Me zëra vuajtjesh,këmbëkryq. Gjithçka e ftohtë.
Pa zhurmë ,e përhumbshme,ulur përmbi heshtje.
Pirro Marconi drejtor i misionit arkeologjik italian në Shqipëri në vitet 1936-1938
Nga Gëzim Llojdia*/
1.Ardhja dhe qëllimi i një misioni arkeologjik italian në viset shqiptare dëshmohet nga të dhënat e AQSH,raporte,fotografi të ruajtur nëpër arkiva,fonde personale,shkrime gazetash etj.
2.Misioni Arkeologjik Italian në Shqipëri është themeluar në vitin 1924 nën patronazhin e Ministrisë së Jashtme Italiane. Ishte një element i një programi, që synon të zgjerojë hegjemoninë italiane me Adriatikun lindor …(Gilkes & Miraj 2000).
3.Prof Pirro Marconi në vitin 1939,shkruan për zbulimet e rishta arqeologjike në Shqipni (ekspoatimet) sic i quan mediumi shqiptar.Në pranverën e vitit 1924,thotë Marconi një misioni ynë i veçantë u nisë për në Shqipëri me qëllimin kryesor të këqyrë sipërfaqen e saj sidomos nga pikëpamja vjetërsirave romake. Marconi thotë se këqyrjet që do të kryenin në territorin shqiptar do të hedhin shumë dritë. Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini, P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli shkruan , Benvenuto duke sjell një panoramë të përgjitshme të siteve arkeologjike dhe ekspeditave, që përshkruan këtë vend nga fillimi i shekullit të XX.
Pas vdekjes aksidentale të Pirro Marconi, i cili e kishte paraprirë atë edhe në karrigen universitare, Mustilli ka drejtuar në mes të viteve 1938 dhe 1941, Misionin arkeologjik italian në Shqipëri .
”Me 20 Mars 1937 pasardhësi i Ugolinit, Pirro Marconi”shkruan Prof. As. Dr. Lida Fabian Miraj , vazhdonte gërmimet në zonën ndërmjet Teatrit e kanalit, që lidhte liqenin e Vivarit me detin, jashtë mureve rrethuese të periudhës greke, gjë që konfirmonte se Teatri ishte totalisht i gërmuar nga Ugolini. …”
Gazeta “Drita” 19 prill 1939, publikon në një seri shkrimesh nga cikli:” Zbulimet e rishta arqeologjike në Shqipni” të Prof Pirro Marconi,kur prof. italian flet për gërmimet e kryera rishtas në Finiq,kryesisht nekropoli i Finiqit dhe më pas Butrinti në epopenë virgjiliane,pozita e Butrintit etj.
Në një numër tjetër të gazetës, pra ai shkruan: I pari eksploatim arkeologjik,misioni arkeologjik i tanishëm, etj nëntituj, që i kushtohen misionit arkeologjik në jug të vendit të shqiponjave.
4.Marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë dhe Italisë për Shqipërinë datojnw disa vite më parë dhe kishte një matricat jashtëzakonisht politike dhe strategjike,cilëson Stefano Magnani, në fakt ka një rëndësi jetike për kontrollin e Adriatikut dhe në të njëjtën kohë për një strategji më të gjerë të ndikimit politik dhe ekonomik në Ballkan….
Interesat strategjike dhe ekonomike (sidomos në sektorin e minierave dhe në sektorin e naftës), megjithatë, vazhdoi dhe arkeologjia u bëri thirrje për të luajtur një rol të rëndësishëm, funksioni i mbuluar në kontrollin shqiptar të situatës, sidomos pas konferencës së paqes e vitit 1921, kishte ofruar Italisë, mundësinë e kthimit për të pasur një rol aktiv në Ballkan. Deri në vitin 1923 vëmendje italiane në Shqipëri nga hetimet arkeologjike ishte thjesht episodik. Në tetor , ajo ishte e njëjtë, Paribeni ka bwrw bërë një vizitë të shpejtë, dhe më së fundi P. Biagio, i cili më pas ka botuar një llogari të gërmimeve dhe kërkimi i kryer në Shqipëri nga misioni italian dhe se jo çuditërisht kishte shpresuar se disa studiues të rinj italian e kanë pritur, në të ardhmen një studim të plotë arkeologjike të rajonit. Rasti është prodhuar në vitin 1923. Në shtator të atij viti, u nënshkrua një marrëveshje midis Francës dhe Shqipërisë e cila i dha mundësinë për të kryer gërmime dhe hulumtime në zona të mëdha të Evropës veriore dhe qendrore . Italia deri në atë kohë kishte shikuar, me besim tek një rezultati negativ të negociatave franko- shqiptare, edhe pse ishtë e qartë se misioni francez, i cili kishte qenë mbështetur fuqimisht dhe miratuar nga Justin Godart ,gjithashtu për qëllim konsolidimin e pranisë dhe interesat ekonomike të Francës në Ballkan.
5.
Pirro Marconi . Biografia e tij është vendosur në fjalorin biografik italian vëllimi 69( 2007). Nga një vështrim i përgjithshëm shqyrtohen të dhëna të rëndësishme për jetën dhe punën e Marconit.
P.Marconi : ka lindur në qytetin e Veronës më 1 janar 1897 dhe prindërit e tij ishin : violinisti Pietro , dhe Antonella (Nella) Levi . Ai u bashkua me fakultetin e letrave në Romë , ndërpreu studimet e tij në maj të vitit 1915 për tu marrë si vullnetar në Alpe . Ai u bë një oficer rezervist ,por mbeti në shërbim gjatë gjithë kohëzgjatjes së Luftës së Parë Botërore . Përvoja e luftëtarit do ti sillte dy medalje argjendi në vlerën e Kryqit Ushtarak të Meritës, ( Batalioni Monte Berico : Shkurt 1915 – gusht 1919 , Romë 1923) .
Pas shkarkimit të tij, ai ishte në gjendje të rifillonte studimet e tij, që kishte përfunduar në korrik 1920, me një tezë mbi përfaqësimin e Antinous , të dhënë për shtypin disa vjet më vonë (Antinoo. Saggio sull’arte dell’età adrianea, in Monumenti antichi pubblicati per cura dell’Accademia nazionale dei Lincei, 1923-24, vol. 29, cc. 1-302).
Biografia e karakterit ,asimilimi të figurave mitologjike dhe me sfond ideologjik të kultit të tij kanë ngjallur interesin e P.Marconi vetëm në bazë të analizës formale e përfaqësive dhe përcaktimin e ndikimeve të statuja tradicionale , të identifikuara të artit egjiptian .
Marconi pa në korpusin e përfaqësive një ” përmbledhje e artit Hadrian ” ,shprehje e një shije origjinale që nuk mund të zgjidhet në gjysmën e dytë të modeleve ikonografike ekzotike apo klasik , por është fjala për krijimin e një lloj krejt të ri, duke arritur për të krijuar një imazh të idealizuar të bukurisë melankolik e.
Pas diplomimit , Marconi mori pjesë në Shkollën italiane të Arkeologjisë në Romë , ku u takua me gruan e tij të ardhshme, Jole Bovio , me të cilin ka ndarë përvojën e shokut në Shkollën italiane Arkeologjike të Athinës ( 1923-1924 ) , në të njëjtën kohë ai mori një diplomë në filozofi ( 1923) . Në shtator 1925 ai mori shkallën në arkeologji dhe si rezultat i konkurrencës (1926) ai u bë inspektori i parë në mbikëqyrjen e Venetos dhe më vonë ( 1927) në Muzeun Kombëtar të Palermos , nga e cila ai u emërua drejtor në vitin 1929 .Vitet e veprimtarisë në Sicili shënoi prodhimin e Marconi: më shumë se njëqind veprave të tij , duke përfshirë monografi , duke pasqyruar aktivitetet intensive të gërmimit të kryera në krahinat e Agrigento , Palermo dhe Trapani .
Monumentet dhe topografia e Agrigento arkaike dhe klasike përfaqësojë një nga pikat kryesore të interesit të “periudhës siciliane” të Marconi.Tashmë në vitin 1926 ai botoi zbulimin e katër eshtrave, zbuluar kohët e fundit në jug të tempullit (I telamons Olympieion Agrigento, në Buletinin Art, VI [1926], f. 33-45)
Në të njëjtin vit pas një marrëdhënie të gjatë të gërmimeve në disa kisha i përshkroi hulumtimi i kryer në kishat e S. Biagio dhe S. Nicholas , kryesisht matëriali ka të bëjnë me vendet e caktuara të adhurimit , të tilla si të ashtuquajturit: ” oratori i Phalaris ” dhe tempullin e Demeter.
Një monografi e interesit të përgjithshëm për qytetin ( Agrigento , Firence 1929 ) u pasua nga një e dytë e Agrigento . Shenjtë i hyjnisë dhe tempulli i quajtur Volcano chtonie ( Romë 1933) . Në këtë publikim Marconi ka vijuar me rezultatet e një gërmimi të kryer në veriperëndim të portit V, të fortifikimeve të qytetit , gjatë të cilit solli në dritë një vend të shenjtë kushtuar hyjnive chthonic , i zhvilluar në tarraca me pamje nga Kolymbethra shkëmbore . Me interes të barabartë është hulumtimi i kryer në Segesta , në skenën e teatrit , hulumtim i skenës dhe teatërit. Lajme nga gërmimet e antikave , në tempullin e Fitores ( gërmimi i tempullit të Fitores dhe TEMENOS , Romë 1931) .
Marconi solli në dritë tempullin e prishur në vitet 1928-1929 . Sipas një praktikë të përhapur në atë kohë , gërmimet përbëheshin nga një gërmim i vërtetë i cili kishte për qëllim për të liruar vendin nga ndërtesa, e cila i përkiste viteve të 480-460 p.e.s. Vëmendje e konsiderueshme i është kushtuar dekorimeve. Arti figurativ (Selinunte adoleshente , Romë 1929 Skulpture dhe plastike në Sicilin e lashtë (Historia , IV [ 1930 ] , f 645-674). Italicity në artin e Greqisë së lashtë , në të cilin ai shkoi përcaktimin tiparet e një ” teori arti ” , ndikuar menjëherë nga trendet mbizotëruese në kulturën italiane dhe politikë të periudhës ,neo – idealizmi dhe nacionalizmi i mbështetur nga regjimi fashist .
Në të njëjtët vite, Marconi publikoi një studim të përgjithshëm të pikturës së romakëve ( Romë 1929) .Në këtë vëllim ai përshkruan rreth tre shekuj e pikturës , nga shekulli i dytë para Krishtit, shkatërrimin e Pompeit , me qëllimin e deklaruar për të demonstruar origjinalitetin e artit romak .
Afresket në Villa e Mistereve të cilit Marconi më vonë u ka dedikuar një studim monografik (Villa e Mistereve , Bergamo 1938) të cilat përfaqësojë shembullin më të dukshëm të këtij arti , pas të cilit sipas tij , është e mundur për të identifikuar një personalitet të plotë artistik .
Nga vitet 1931-1933 , Marconi ishte superintendent i Antikiteteve. Në dhjetor 1933 ai u emërua profesor i jashtëzakonshëm i arkeologjisë, në Universitetin e Cagliari (tetor 1935). Prodhim shkencor i këtyre viteve u fokusuar kryesisht në çështjet e Artit romake (Augustus i Ankona , në Buletinin Art , XVI [ 1932 ], f . 149-157 , Roman Verona, Bergamo 1937) dhe Picena kultura artistike . Puna e bërë në rajonin e Piceno (shekujte V – VII para Krishtit) , duke bërë publike disa komplekset të një rëndësie dhe adresimin e çështjeve në thellësi deri tani të injoruara .
Në dhjetor 1936 u emërua drejtor i misionit arkeologjik italian në Shqipëri .
Në vitet 1937-1938, ai ka hulumtuar pjesët e brendshme të zonës arkeologjike të Butrintit , duke e kthyer vëmendjen e saj , në sajë të bashkëpunimit edhe me Luigj Cardini në fazat parahistorike .
Kjo stuhi e aktivitetit u ndërpre tragjikisht pas kthimit nga një udhëtim në Shqipëri ,ishte 30 prill 1938, kur Marconi humbi jetën në një aksident ajror në qiellin e Formia .
Mbeti e papërfunduar , ndër të tjera , hartimi i një sinteze të re të përgjithshme të artit romak , që Marconi ishte gati për të kryer në vitet e mësimdhënies në Napoli .
IKJA PA BUJË E PETRIT QEJVANIT
Nga Gëzim Llojdia/
1.Ai iku nëpër mjegull. Si mërgojnë shpirtrat e poetëve përtej botës tonë. Në dimensione të kohës është përsëritja qindra vjeçare e poetëve,që humbasin në pikëllimin mëngjesor,por që rizgjodhën e ndërkaq rilindin nga ndriçimi yllësor. Kishte kohë që sëmundja e rëndë tek fytyra e zbehtë e poetit,kritikut,publicistit Petrit Qejvani ,ruante kërcënimin e një dihatje të vështirë. Stomaku nuk ndjente më sëmbimet e zemrës. Por ajo nuk ndjente më, as klithmën e dalur nga fundi i shpirtit. Firomën e fundit, që kërcënonte dhe e kurthonte me terrin e zi,përgjithmonë e dha me 13 gusht 2014,në mbrëmje,ne Spitalin e Vlorës.I but shpirti i tij.I lehtë si ajri,shtegtoi në prerin qiellor. Kështu rangut të poetëve tw këtij qyteti jugor,do tu mungojë një zë i bukur.
2.Vasil Qesari-gazetarë TV Francë. Në Spitalin e Vlorës u shojt jeta e mikut, shokut dhe kolegut tone te shtrenjte, Petrit Qejvani. Pas një sëmundje te rende e te pashërueshme, pas një beteje te forte për ta mposhtur atë, zemra e tij pushoi. Kështu,në moshë të parakohshme, u nda prej nesh një nga intelektualet me te spikatur te qytetit te Vlorës: Pedagogu, poeti, kritiku i artit, publicisti dhe njeriu me zemër te madhe i njohur për veprimtarinë e tij intensive dhe cilësore, jo vetëm ne Shqipëri por edhe ne trojet jashtë saj.
Petrit Qejvani, ishte njeri me vlera te veçanta humaniste, me kulture enciklopedike, me talent dhe krijimtari mjaft cilësore artistike, me sensibilitet te madh shpirtëror si edhe me virtyte te çmuara, njerëzore e intelektuale. Ai, le një boshllëk te madh mes nesh, miqve dhe shokëve te tij, një dhembje te thelle e pikëllim te veçante jo vetëm për familjen, vëllezërit e motrat, por edhe për te gjithë ata qe e njohën nga afër dhe i qëndruan pranë,ne çdo kohe,situate e periudhe te jetës,te mire apo te vështirë .Jeta, personaliteti, puna dhe krijimtaria e Petrit Qejvanit, veprimtaria pasiononte ne shume fusha si edhe kontributi i tij arsimor e artistik, gjithçka qe ai përfaqësonte si njeri, pedagog dhe artist, do te mbeten te paharruara ne zemrat tonë.
lmi Cani Një skicë e vogël,një portret perfekt për Kallaratin. Një përshkrim lakonik. Respekt për figurën e tij
Lame Fandi kritik arti: Ishte befasi e dhimbshme humbja e Petritit, këtij shoku te dashur, me te cilin kemi qene çdo dite, për një vit te tere, ne te njëjtat banka studimesh pasuniversitare.
Violeta Brahimaj Humbje e parakohshme për njeriun e shkrimeve, mësuesin e pasionuar, drejtuesin e drejte dhe vizionar.
Fatmir Toci :shuhet një zë nga Vlora dhe nga lumi… pedagogu i apasionuar, publicisti i shquar vlonjat. Një lajm i hidhur për humbjen e një miku si Petrit Qejvani, profesorit dhe publicistit te spikatur, një zë autentik intelektuali vlonjat.
Sejmen Gjokoli;Jam në Kosove por po më trondit lajmi që po lexoj në Statusin e Ergys Alushit,këtë mbrëmje të vonë . I rende plumb ky lajm, si Bogonica mbi Kallarat, apo si Çipini përballë….Na iku parakohe një shok i mire, një edukator shembullor, një krijues dhe analist i shkëlqyer,një poet i mrekullueshëm, një pasionant i fjalës dhe artit, një polemist i klasit të parë, një intelektual që s’dinte të bënte kompromis me mediokritetin, majtist evropian i thekur, një mjeshtër i njohur i fjalës së shkruar dhe folur, një bashkëpunëtor i shkëlqyer në veprimtaritë kulturore e artistike të 100 Vjetorit të Pavarësisë, një NJERI me germa te mëdha….Lamtumire shoku dhe miku im i mire !
3.Kallarati (skicë-esse) Nga Petrit Qejvani
Petrit QejvaniNë mes të Labërisë së thellë, në të dy anët e Lumit të Vlorës, sapo ai ka marrë startin, në këmbët e malit të Bogonicës, shtrihet Kallarati. Nga të rrallët fshatra të dyzuar, njëri përballë tjetrit, si ne legjendë: një i gjallë, tjetri i vdekur (i djegur), por me rrënojat thuaj 100-vjeçare ende në këmbë, mbresëlënëse.
Është një fshat i vogël, ” i paktë” siç thotë kënga popullore, por i vetmjaftueshëm në qenien tij, me njerëz të qetë e dinjitozë, që zënë vendin, që u takon në jetë dhe në shoqëri, modestë dhe të pagabueshëm në vlerësimin e vetes dhe të tjerëve. Që nuk e matin veten me hijen e mëngjesit, që nuk mburren e bëjnë zhurmë, kur bëjnë gjëra të çmuara, por bëjnë gjithçka bëjnë njerëzit e zakonshëm të kësaj bote.
Që zënë pozicionet e tyre kur kërcënohet liria dhe kur duhet thënë fjala. Ata nuk bënë asnjëherë teatër në jetën e tyre, për t’u dukur para të tjerëve, fqinjëve apo botës, sepse janë të natyrshëm. Një fshat mes malesh, me shpatulla mbështetur te mali i tij i bukur dhe bujar, Bogonica, një mal interesant, me dy maja gati simetrike dhe me një livadh të gjelbër në mes, si për të qetësuar rreptësinë e majave në krah të njëra-tjetrës. Duket sikur është projektuar njëherë nga njeriu, pastaj është realizuar, në trajtën e një ë-je gjigande, si tek “ëëolksvageni”. Është një fshat, që nuk shfaqet menjëherë, por pjesë-pjesë për shkak të relievit të thyer dhe të kodrave, që fshihen njera pas tjetrës, me pemë rreth oborreve dhe me një prehër tokë para çdo shtëpie për shkak të terrenit të sertë prej guri e shtufi. Por i bukur, ndoshta më i bukuri i fshatrave përreth , i zbritur buzë rrugës automobilistike, me një lumë të kthjellët, që gjarpëron midis rrapeve, që e bën më poetik dhe romantik. Një fshat i vogël, por i veçantë, me mullirin e dikurshëm, me shkollën, me qendrën shëndetësore, me klubin e vogël ndanë xhadesë, me dyqanin në Qafën e Ubavit, me njerëz, që e kanë ditur me kohe se bota nuk fillon e mbaron me sinoret e fshatit, ndonëse pa emigracion të shënuar. Ndërsa pas vitit 1990 si gjithë të tjerët. Dhe nuk e rrahën ndonjëherë gjoksin se kishin bërë çudira…
Ka qenë fshat i madh dikur, thonë. Bile një këngë popullore flet për 42 dyqane!.Pak si shumë!..Gojëdhëna thotë se dikur një murtajë shoi fshatin dhe, mes lemerisë, ata që shpëtuan iknin ku të mundnin. Një pjesë e tij mbeti, për pamundësi largimi apo nga malli për vatrën,(ku i dihet?!) duke u zhvendosur pak më tej, aty ku sot është Fshati i djegur, një arkeologji e rrallë mbi tokë, një “Trojë e vogël” labe, shqiptare, djegur në fillim të shekullit XX (1914) nga po ata që dogjën Trojën e madhe. Këtë ndjesi më jep, sa herë e vizitoj, sidomos pasdite, në perëndim të diellit, kur nga rrezet e tij muret e rrënuar dhe pluhuri i shkatërrimit marrin një ngjyrë kafe të kuqërremtë. Ka dhe një pllakë në lapidarin simbolik atje. Sot fshati po braktiset sërish, por jo prej ndonjë fatkeqësie natyrore a pushtimi, por thjesht me dëshirë për një jetë më të mirë drejt qyteteve. Ndoshta kjo braktisje do të kthehet në një rilindje, në një pamje e funksion tjetër. Do të vijë koha, kur do të ndërtohen shtëpi të reja për efekt pushimi, sidomos në verë. Nuk është një ide fantastike. Besoj do të ndodhë kështu, bile jo larg, sapo ish fshatarët të “ngopen” me qytetin, gjë që e kanë bërë të tjerët para nesh. Sepse natyra në Kallarat është e bukur: mali, lumi, pylli i Morrezës me rrepe te lashtë, ajri i pastër, qielli i thellë…Duhet vetëm rruga e mirë për të shkurtuar kohën, pasi nga Vlora 50km nuk janë ndonjë distancë e madhe. Ndoshta një ditë një rrugë e mirë do të shkojë dhe atje…
ALEKSANDRI -MISTERI I VARRIT NË AMFIPOLI…
Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes Amfipoli sundohej nga fiset ilire/
Nga Gëzim Llojdia*/
1.Amfipoli sot është një komunë në njësinë rajonale Serres e Greqisë ku selia e komunës është Rodolivos. Mori emrin Amfipoli (fjalë për fjalë, “nëpër qytet”), një emër që është objekt i debateve shumë për leksikografiSë. Thukididi pretendon emri vjen nga fakti se Strymon rrjedh “rreth qytetit” në dy anët,por një shënim në Suda ofron një shpjegim të ndryshëm të dhënë me sa duket nga Marsyas, bir i Periander: se një pjesë e madhe e popullsisë ka jetuar “rreth qytetit”. Megjithatë, një shpjegim më i mundshëm është ai i dhënë nga Julius Pollux: që emri tregon afërsinë e një isthmus. Për më tepër, Etymologicum Genuinum jep përkufizimin e mëposhtëm: një qytet i athinasit ose të Trakës, e cila u quajt dikur Nëntë Rrugët, për shkak se ajo është e rrethuar dhe i rrethuar nga lumi Strymon. Ky përshkrim korrespondon me faqen aktuale të qytetit dhe në përshkrimin e Thukididit.
Kjo qendër sot ndodhet pranë një zbulimi historik të lashtësisë. Në kohët e lashta, ishte një qytet në rajonin dikur të quajtur donisë në rajonin e sotme e Qendrore të Maqedonisë. Ajo është në një distancë prej rreth 5 km nga brigjet e Detit Egje.Thuhet nga të dhënat arkeologjike se daton rreth viteve 3000 pes. Për shkak të vendndodhjes strategjike të vendit u fortifikuar shumë herët. Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes, vendin e Amfipoli sundohej nga fiset ilire. Kserksit I i Persisë ka kaluar gjatë pushtimit të tij të Greqisë në vitin 480 pr. Krishtit dhe ka varrosur të gjallë nëntë të rinj dhe nëntë vajza si një sakrificë për zotin e lumit, në afërsi të vendit të mëvonshme të Amfipoli, Alexanderi I mundi ushtrinë e Kserksit në vitin 479 pr. Krishtit. Historia e saj bëhet më tej interesante.
Amfipoli më pas u bë baza kryesore fuqia e athinasve në Thrakë dhe, rrjedhimisht, një objektiv i zgjedhur për kundërshtarët e tyre spartan. Popullsia athinas mbeti snë pakicë brenda qytetit. Një forcë e re athinas nën komandën e Cleonka dështuar edhe një herë në 422 para Krishtit, gjatë një beteje në të cilën të dy Cleon dhe Brasidas humbën jetën. Brasidas ka mbijetuar kohë të mjaftueshme për të dëgjuar të humbjes së athinasit dhe u varros në Amfipoli me madhështi mbresëlënëse. Që nga ai moment ai ishte konsideruar si themelues të qytetit dhe i nderuar me lojëra vjetore dhe sakrificave. Qyteti në vetvete ka mbajtur pavarësinë deri në mbretërimin e mbretit Filipi II megjithë disa sulme të tjera të Athinës, veçanërisht për shkak të qeverisë së Callistratus të Aphidnae.
2.Zbulimi.Mediat botërore të shkruara dhe ato që përhapen ne eter kanë kthyer sytë nga ky zbulim i kohëve me mjegull.
Arkeologu Katerina Peristeri tha ANA-MPA se “pasi ajo tashmë është njoftuar hyrja e varrit është i ruajtur nga dy sfingave, dy metra i gjatë, ndërsa 497-metra të gjatë p varri me një luan 30-metra-i gjatë në krye, na çojnë të besojmë se ky është një monument spektakolar. Dy sfingave në hyrje janë të datës mes 325BC dhe 300 para Krishtit “.
Nuk është sekret që arkeologët shpresojnë se kanë ngecur mbi varrin e Aleksandrit të Madh.
“Varri ndoshta ka fshehur diçka krejtësisht të papritur”, thotë arkeologu i famshëm britanik Nicholas Saunders .Gërmimet e vazhdueshme në varrin e Amfipoli, nga KH Ephorate të Antikiteteve prehistorike dhe klasike, për të zbuluar monumentin e varrimit vijonë.Reporter shkruan se :Një historian i shquar grek pretendon se është e mundur që Muzeu Louvre në Paris për të posedojnë objekte nga varri të lashtë grek që është duke u zbuluar nga arkeologët në Amfipoli, Greqi. Fama e thesareve të lashta greke të fshehura në varr Amfipoli ka ngritur kohët e fundit shqetësimet se monumenti do të gjendet i paprekur, ose në qoftë se ajo ishte plaçkitur në të kaluarën. Historiani, SARANTIS Kargakos, duke folur për Antena TV, tha se varri është plaçkitur në të kaluarën dhe se pjesa e brendshme e monumenti nuk do të jetë e paprekur. “Në vendin ku njihej Amfipoli e lashtë është gjetur, një fshati, me emër Neochorion, ku bullgarët e kanë përdorur për të jetuar, u shkatërrua në 1941-1944. Banorët shkatërruan 20% të shtëpive të tyre, ndërkohë që është e mundur që në të njëjtën kohë ata plaçkitën varrin, duke gërmuar një vrimë në Amfipoli. Një tjetër skenar është se varri ishte plaçkitur nga zyrtarët francezë, që ishin në këtë zonë gjatë Luftës së Parë Botërore, të cilët ka përdorur gurët që gjenden rreth varrit të lashtë të ndërtuar, “vuri në dukje Kargakos.
Një shkrim interesantë është ai i Christopher Klein :Varri që daton nga koha e Aleksandrit të Madh, gjetur në Greqinë Veriore shkruan ai. Për dy vitet e fundit arkeologët kanë gërmuar një kompleks masiv një tumë varrimit pranë qytetit të lashtë të Amfipoli në rajonin verior të Greqisë. Të martën, Kryeministri grek vizitoi vendin arkeologjik 370 kilometra në veri të Athinës dhe njoftoi që ai të jetë një “zbulim shumë i rëndësishme” zbulimi daton nga epoka e Aleksandrit të Madh, që ishte shkas për spekulimet në lidhje nëse një nga komandantët ushtarakë Aleksandrit apo anëtarët e familjes është varrosur brenda. Sipas Samaras, që nga koha kur arkeologët filluan punën gërmues në vitin 2012, ata kanë zbuluar një tumë varrimi masive rrethuar nga një murr 1600-këmbë-gjatë, 10-këmbë të lartë rrethore të ndërtuara nga mermer të bardhë të importuara nga ishulli i afërt i Thassos. Një rrugë e gjerë, pesë-oborr të gjerë të çojnë në hyrje varrit, e cila është ruajtur nga dy sfingave pa kokë. Dekoratave mermer dhe muret e vizatuar zbukurojnë varrin, i cili u shkatërrua pjesërisht gjatë pushtimit romak të Greqisë, por me sa duket i ka mbijetuar pa grabitjet për më shumë se 2.000 vjet. Arkeologët besojnë luani mermer i Amfipoli, i cili u zbulua pak kilometra larg në shtratin e lumit Strymonas në vitin 1912.
Katerina Peristeri daton varrin e varrimit në mes të viteve 325 BC dhe 300 pr Krishtit, në epokën në fund të mbretërimit të Aleksandrit të Madh, maqedonas luftëtar-mbret i cili u ngrit nga vendi përreth e verilindje Greqisë për të krijuar një perandori të lashtë që preku tre kontinente dhe shtrihej nga lumi Danub në Indi. “Ai duket si varri i një maqedonas të shquar të asaj kohe,” tha një zyrtar nga ministria e kulturës për Reuters. Siti i sapo zbuluar i varrimit besohet të jetë varri më i madh i lashtë zbuluar ndonjëherë në Greqi, , duke përfshirë edhe babait të Aleksandrit Philip II, varrosur më shumë se 100 kilometra në perëndim të Amfipoli në qytetin e vogël të Vergina. tha Peristeri Agence France-Presse. “Luani i Amfipoli” statujë, fillimisht pjesë e kompleksit të varrit, e cila u zbulua në vitin 2012.Varri nuk është pothuajse me siguri vend pushimi i Aleksandrit të Madh, i cili vdiq në Babiloni, në Irak, në vitin 323 para erës sonë. Ai besohet të ketë qenë varrosur në Egjipt, pasi trupi i tij ishte vjedhur në rrugën për në vendin e tij nga Ptolemeu, një nga ish-gjeneralët e tij. Disa kanë spekuluar, megjithatë, se varri Amfipoli mund të ishte ndërtuar fillimisht me qëllim të mbajtjes së trupit Aleksandrit. Një shpjegim më shumë gjasa është që varri i madh është ndërtuar për një nga komandantët e Aleksandrit apo anëtarët e familjes. Perandoria Aleksandri u shpërbë shpejt në fraksione ndërluftuese pas vdekjes së tij, dhe gjaku përmbyt kodrat e thatë të Maqedonisë .Amfipoli, një ish-koloni athinas pushtuar nga Philip II në 357 para Krishtit, nuk i ka shpëtuar dhunës. Ajo ishte atje që gruaja e Aleksandrit, Roxana, dhe djali i tij dhe trashëgimtari i ligjshëm i fronit, 12-vjeçar Alexander IV, u vranë nga Cassander në 311 pr Krishtit Është e mundur se varri është ndërtuar për njërin ose të dy prej tyre. Një tjetër teori është se varri masiv i përkiste një prej gjeneralëve të shumtë të Aleksandrit dhe admiralët që banonin përreth Amfipoli. Monumente me Luan shpesh janë përdorur për të përkujtuar ushtarët e vdekur, dhe disa kanë teorizuar se Luani i Amfipoli shënoi varrin e Laomedon Mytilene, një nga komandantët ushtarakë të Aleksandrit që qeverisen Sirinë, pas vdekjes së mbretit.
Arkeologët kanë shpresë për të hyrë në varrin deri në fund të gushtit për të përcaktuar saktësisht se kush është varrosur brenda.Puna arkeologjike vazhdon nën roje të shumtë të policisë. Arkeologët shpresojnë që tokë e lashtë e Maqedonisë mban të paktën një surprizë më shumë dhe se së shpejti do të zbulohet thotë Christopher Klein në shkrimin e tij.
*studiues